Hizkuntza ohituren aldaketaz

Hizkuntza aldaketen inguruan metafisika egin nahi duenak egin dezala, baina luzaro gabe ohartuko da hizkuntza baten ordez bestea erabiltzea ez dela nolanahiko aldaketa; batez ere, jakina, hizkuntza minorizatuak hegemonikoa ordezkatu behar duenean. Hizkuntzak ez ditugu aldatzen galtzak edo soinekoa aldatzen ditugun erraztasunez. Hizkuntzak goitik behera baldintzatzen du hiztuna, besteak beste, harekiko dauzkan dependentziak eta gaitasunak tarteko.

Zer neurritan dago hiztunaren esku erdararen ordez euskararen aldeko hautua egitea? «Geure esku dago hautua —dio Joxe Austin Arrietak—. Ez 'geure esku' zentzu bakarkakoan, euskararen hil ala biziko auzia ez baita hiztun banakoaren balizko erruduntasunari-edo egoztekoa, gure intelligentsia sistemikoak predikatzen duen bezala. Zentzu politikoan baizik. 'Politikoan', zentzu zentzuzkoan esanda, benetakoan».

Badirudi erdararen ordez euskara erabiltzeak dituen botere-inplikazioak sakonak direla eta hizkuntzen erabilera erregulatzen duten mekanismoak ez daudela hiztun banakoaren esku. Ikus dezagun mekanismo horien zentzua zertan den.

Nondik dator hizkuntzen erabilera erregulatzen duten mekanismo sozialen inguruan metafisika egiteko hartu dugun ohitura? Ez dakit arrazoi nagusia honako hau den, baina arrazoi bat behintzat hauxe dela esango nuke: «ahalduntze» kontzeptuaren ulerkera eta interpretazio okerra. Feminismoaren eremutik etorri zaigun kontzeptuaren interpretazio murrizgarri bat nagusitu zaigu euskalgintzaren esparruan ere, eta ondorioak ez dira batere onuragarriak. Euskal Herrian feminismoaren aitzindari ditugun batzuek ohartarazi ziguten kontzeptuaren sozializazioan gertatzen ari zen zentzu eta mami murrizketaz, baina «gure intelligentsia sistemikoarentzat» oso ondo dator ahalduntzearen adiera antzu eta murrizgarri hau hobestea. Batez ere, jakina, botere autonomikoari etorri zaio ondo baino hobeto ahalduntzearen zentzu sakona erauzi eta hiztun banakoaren arlo psikologiko soildura mugatzea. Izan ere, horrela, besteak beste, bere hizkuntza politikak sortu duen euskalduntasunaren porrota (euskararen erabilera ahalbidetzen ez duen euskalduntasuna) estaltzeko eta zuritzeko balio baitio.

Gizarte harremanen zer-nolakoak psikologiaren eremura mugatzen ditu ahalduntzearen adiera indibidualak, euskal hiztunak ahalduntzea eta Euskal Herria nazio gisa ahalduntzea ardatz bereko prozesuak ez balira bezala. Kontraesan estrukturalen abstrakzioak psikologiarako joera hartu izan ohi du. Ondorioz, subjektu menderatuen ahalduntzea ezin da obratu aldi berean subjektu horietan txertatuak dauden errealitateak (komunitatea, gizartea, nazioa...) botere-egitura moduan ahalduntzen ez badira. Inoren ahalmenak garatzeko, egituren funtzio sozialak ahaldundu behar dira, banakoaren ahaleginak antzuak eta hutsalak izango ez badira. Hizkuntza ohituren benetako aldaketa ahalduntze-dinamika bikoitz horren mende dago, beraz; gainerakoan, izan ere, iruzur ideologiko baten aurrean gaude, errealitate soziolinguistikoari egiturazko dimentsio objektiboa erauzten zaionez gero.

Gure ustez, hiztun gisa ahaldundu ahal izateak egitura soziolinguistiko gisa ahalduntzea du baldintza; eta alderantziz, errealitate soziolinguistikoa ahalduntzeak hiztunen ahalduntzea ordain. Hizkuntza ohituren auzia zentzu eta maila bikoitz horretan hauteman gabe, geure buruak engainatzen ari gara. Ezinezkoa baita euskal hiztunak ahalduntzea euskararen aldeko harreman soziolinguistikoak egituratzen dituen euskal botere nazionala indartu gabe. Egoera soziolinguistiko tamalgarri horretara ekarri gaitu hain zuzen aro autonomikoaren hizkuntza politikak: alegia, erabiltzeko ahalmenik ez duen euskalduntasunera.

Hizkuntzen kontu hau ere botere-harremanen kontua da azken buruan; botereak ahalduntzen gaitu onerako edo txarrerako, eta botereak ez du funtzionatzen giza harremanak zentzu metafisikoan irudikatuta. Hiztunak ez dira bizi egitura soziolinguistiko nazional batetik at dauden harreman pertsonal immaterialetan; sistema soziolinguistiko baten barruan bizi gara, eta hor jadanik antolatua dagoen botere estrukturalaren eskuko gara. Labur esate aldera: hiztun banakoaren ahalduntzea ez da beregaina, errealitate soziolinguistikoarekin daukan harremanak baldintzatzen duelako haren hizkuntza ohitura.

Euskararen aldera lerratzen diren hizkuntza ohiturak indartu nahi baditugu, oinarritik abiatzea baino aukera hoberik ez daukagu. Eta zer da zehazki oinarritik abiatzea auzi honetan? Euskalduntasun emankorraeta bermagarria sortzea: hots, gaitasun komunikatiboz aski hornituak eta euskal identitate-atxikimenduz taxutuak dauden euskal hiztunak sortzea. Bitartean euskararen normalizazio sozialak ez du hartuko itxurazko biderik, eta urteak joan eta urteak etorri bateko kanpainak asmatzen eta besteko adabakiak jartzen ibiliko gara.