«Txertaketa kanpaina hain zabalduta egon ez balitz, hau sarraski bat izango zen»

Gizarte osoan bezala, zientzian ere aldaketa sakonak eragin ditu pandemiak, eta, inoiz baino gehiago, gizateria laborategian amantala zuria daramatenei begira dago, erantzun bila. Horietako batzuk ziztu bizian etorri dira; txertoak izan daitezke horren lekuko, Nafarroako Unibertsitateko mikrobiologo Ignacio Lopez-Goñik (Iruñea, 1962) nabarmendu duenez. Beste erantzun batzuek, ordea, denbora gehiago beharko dute. Izan ere, biziak salbatzeko, zientziak erritmoak azkartu behar izan dituen arren, presak ez dira ezagutzaren bidean urratzeko bidaiderik hoberenak.

Zientzialariak nahi gabeko protagonista bihurtu zarete. Gizarteak asko jo du zuengana pandemiari buruz galdezka?

Bai, eskari handia egon da. Gizarteak eta politikariek zientziari begiratu diote, ziurtasunen bila. Baina arazoa da gai honetan ziurgabetasun handia dagoela. Gainera, zientziak denbora asko behar du aurrera egiteko: ikerketaren prozesua egiteko urteak behar dira, baina gizartea orain baino ez da horretaz konturatu. Gainera, zientziak beti aurrera egiten du pauso bat aurrera eta bi atzera eginez. Datuak eta ebidentziak eskuratzen diren heinean, ezagutzak aldatu egin daitezke. Adibidez, pandemiaren hasieran nik neuk esaten nuena eta orain esaten dudana desberdina da. Ez nuen uste arriskua hain handia izango zenik.

Garai horietan nahiko zaila zen mezua ondo fintzea, ezta?

Bai. Batetik, pandemia handi bat itxaroten ari ginen, baina uste genuen gripeari lotuta egongo zela. Koronabirusei lotuta egon diren beste gaitz handiak, SARS eta MERS, azkenean ez ziren pandemikoak izan. Bestetik, zaila zen gauzei neurria hartzea, tartean, Txinak zenbait muga dituelako haren komunikazioan, eta, horregatik, inoiz ez zenekien norainokoa zen egia kontatzen ari zirena. Osasunaren Mundu Erakundearen [OME] prestigioa ere ez zegoen punturik gorenean. 2009an pandemia bat etorri behar zela esana zuten, baina azkenean ez zen uste bezain larria izan. Orain, egoera ikusita, agerikoa da OMEren zenbait txostenek ziotenari kasu egin behar izan geniola.

Halere, denborarekin gero eta datu fidagarriagoak lortu dira.

Hain justu. Horregatik, ni ez naiz oso kritikoa lehen olatuan gertatu zenarekin; ez zegoen guztiz argi zer egin behar zen. Egia da bi aste aurreratu zitezkeela hainbat erabaki, baina hori gauzak gertatu ondoren aiseago ikusten da. Kritikoagoa naiz, ordea, ondorengo olatuekin, horietan estrategia falta nabarmena izan zelako. Pandemiak globalak dira, eta birusak ez ditu mugak aintzat hartzen. Halere, nazioartean ez da egon behar bezalako kolaboraziorik. Ez da lidergorik egon. Eta hori maila guztietan jazo da. Gauza bat da, adibidez, erkidegoetan antolatutako estatu bat edukitzea, eta beste gauza bat da horien arteko kolaboraziorik ez egotea. Koordinazioa oso eskasa izan da. Gaia gehiegi politizatu da askotan. Maskararen erabilerarekin, etxeratze aginduekin eta antzeko gauzekin erkidegoen artean gertatzen ari dena katramila galanta da.

Australian neurri zorrotzak jarri dituzte mugetan, eta, halere, iritsi zaie delta aldaera...

Bai, kudeaketa zaila da. Zeelanda Berria, Indonesia, Vietnam, Txina... herrialde horietan badirudi nolabaiteko pandemiaren kultura bat dutela garatua. Zero COVID estrategia baten alde apustu egin dute, eta oso neurri indartsu eta drastikoak hartu dituzte berehala. Hiri batean 60 kasu atzeman dituztenean, hiri oso bat ixteko gai izan dira, hamabost egunez. Ikusi dugu neurri horiek oso eraginkorrak izan direla birusari aurre egiteko. Epe luzera begira, ekonomiari begira adibidez, onerako izan dira. Europan beste estrategia bat jarraitu dugu, birusarekin batera bizitzeari lotuta. Erresuma Batuan adibidez, adinekoak babestu eta gainerakoak kutsatzearen alde egin zuten, baina gero ikusi zen horrek ez zuela funtzionatu, eta oso arriskutsuazela.

Aipatu duzun pandemia kultura hori gurean ere geratuko da agian?

Teorian, bederen, azkar erantzuteko gaitasun handiagoa izan beharko genuke. Baina, egia esanda, praktikan zalantzak ditut. Izan ere, osasungintzan, lehen mailako arreta indartu behar izan genukeen, baina, berriro ere, kolapsatuta egin dugu. Jende guztiak zioen gehiago inbertitu behar zela osasungintzan, baina ez da egin. Osasun sistema egokia izatea funtsezkoa da horrelakoei aurre egiteko. Ehun hildako egun batean izan ahal dituzu, edo kopuru berdina hilabete batean. Lehen aukerak osasun sistemaren kolapsoa dakar. Hori da hasieran horrenbeste aipatzen zen leloa: kurba leundu; eta ideia hori baliagarria da oraindik. Garai hartankonfinamenduaren bitartez lortu genuen kurbari eustea, eta, orain, txertoekin. Honek gogorra eman dezakeen arren, hildakoen kopuru onargarri bat lortu behar dugu. Gripearekin ere urtero milaka pertsona hiltzen dira, baina ez da sistema kolapsatzen.

Estatu bakoitzak inteligentzia zerbitzuak ditu bere interesak babesteko, baina ez dago halakorik gizateriaren interesak babesteko. Pandemia lagungarria izango al da horretan?

Konplexua da, baina argi dago paradigma aldaketa bat beharrezkoa dela. Bigarren Mundu Gerraren ostean nazioarteko hainbat erakunde sortu ziren Nazio Batuen Elkartearen inguruan. Agian orain da beste aurrerapauso bat emateko garaia. OMEk ez du botere exekutiborik, kontsultiboa baino ez da, eta haren finantzaketa oso mendekoa da zenbait herrialderekiko. Independentzia handiagoa izanez gero, agian gauzak hobeto kudea litezke. Adibidez, nazioarteko osasun indar bat egon liteke, haien laguntza behar denean azkar batean zabaltzeko, kasko urdinen antzera. Era berean, elkartasunean oinarritutako ekinbideak indartu behar dira; adibidez, diru asko ez duten herrialdeetan txertoak zabaltzea helburu duen Covax programa indartuta. Ikusten ari gara arazoak globalak direla. Horretan agian lagungarria izan daiteke klima aldaketari buruz orain dugun pertzepzioa. Gainera, ingurumenak eta osasunak badute harreman bat.

One Health kontzeptuaz ari zara, ezta? Zer da hori, eta nola eraman daiteke hitzetatik ekintzetara?

Kontzeptu horrekin adierazi nahi dugu osasun bakarra dagoela, eta osasunaren inguruko kontuak gizakiei, animaliei eta ingurumenari lotuta daudela. Gizarteari ideia hori transmititzea ondo dago, noski, baina agintariei helarazi behar diegu benetan. Errealitatera eramateko, hezkuntza sisteman txertatu behar da, irakasgaien bitartez edo. Mediku askok oraindik uste dute animalien osasuna albaitariei baino ez dagokiela. Eta erakundeek deialdi bereziak egin beharko lituzkete, kasurako, kontzeptua jorratzen duten proiektuetarako bekak eta diru laguntzak ahalbidetuta.

Liburu batean diozu osasunean inbertitu behar dela, baina oinarrizko zientzia ahaztu gabe. Zergatik?

Gero eta argiago dagoelako hasieran erabilera zehatz bat ez duen zientzia ere baliagarria dela. Orain badirudi dena dela osasuna, baina ez da soilik hori. Tximeleten inguruan ikertzea onuragarria izan daiteke, urte luzez saguzarren inguruan ikertzea baliagarria izan den era berean.

Hau amaitzean, eta alfonbra altxatzen dugunean, zaindu ez ditugun gauza asko ikusiko al ditugu?

Baiezkoan nago. Leku askotan indar guztiak pandemiari aurre egitera bideratu behar izan dituzte;sua amatatzen ibili gara, nolabait esateko. Baina tentuz ibili behar gara. Afrikan ebolaren agerraldia gertatu zenean ere ikusi zen txertaketa programak bertan behera utzita zeudela, eta orain ere OMEk ohartarazi du haurren ohiko txertaketa ez dugula zaindu. Bestetik, auskalo zer-nolakoa izan den COVID-19aren benetako eragina: Afrikako datuei erreparatzen badiegu, askotan zuriz agertzen dira. Eta hori ez da izango, noski, kutsatuak eta hildakoak egon ez direlako.

Txertaketari lotutako zenbakiak itzelak dira, ezta?

Bai, txertoak arrakasta izugarria izan du. Aurretik ere halako txertoen gainean lan egiten ari ziren, eta dagoeneko 200 txerto mota baino gehiago garatzen ari dira; horietatik batzuk jada merkatuan daude. 4.000 milioi dosi baino gehiago jarri dira jada, eta hori guztiz historikoa da. Gure artean, badira bosgarren olatu hau iazko udararekin alderatzen dutenak. Inondik ere: konparazioa egin behar duzu aurreko olatuekin. Hala izanik, orain daukagun intzidentziarekin, populazioaren erdia txertatuta egon ez balitz, hau benetako sarraskia izango zen. Eta hala jarraitu beharra dago: gizateria osoaren %70 txertatu behar da, eta ez du balio nire herrian egiteak eta albokoan ez.

Nola eragin dio pandemiak zientziari berari?

Modu askotan; adibidez, argitaratze sisteman. Ohiko sistema da ikerketa aldizkari bati bidaltzea, eta beste zientzialari batzuek berrikusi ostean argitaratzea. Adituen ebaluazioa deitzen den prozesu hori oso luzea da. Argitaratzeko ordaindu behar duzu, edo, bestela, irakurleak ordaindu behar du. Ikertzaileen curriculuma horren arabera neurtzen da, eta negozio handia da aldizkarientzat. Pandemiarekin asko zabaldu da beste sistema bat: argitaratu bitartean, artikuluak modu irekian argitaratzen dira Interneteko biltegi batean, adituen ebaluaziorik gabe. Prozesu arina da, baina arriskutsua ere bai: edozein gauza sar daiteke bertan, eta hedabideen eta sare sozialen bitartez azkar zabaldu daitezke bermerik gabeko artikuluak. Baina, oro har, nik uste dut egoera honek agian aldatuko duela zientzian argitaratzeko ditugun moduak, baita zientzialarien lana ebaluatzeko sistema ere.

Nolakoa izango da etorkizuna, zure ustez?

Hor espekulazioak baino ezin ditut egin. Ez dut uste birusa desagerraraziko dugunik; orain arte baztanga eta behi izurria baino ez ditugu akabatu, eta ez da kontu erraza izan. Joera ikusita, pandemiko izan ordez, birus endemiko bihurtuko da agian, eta urtaroen arabera zabalduko da. Birusa aldatzen ari da, gu immunizatzen ari gara, eta baliteke oreka batera iristea.

Txertoak munduan zabaldu ala adinean behera egin beharko litzateke?

Erabaki zaila da. Munduan pertsonarik zaurgarrienak babestu behar dira, hemen ere adinekoekin hasi ginen moduan, berdin egin beharko genuke maila globalean. Adingabeei dagokienez, tarte horretan gaitzak sortzen dituen heriotzen kopurua oso txikia da, eta, hortaz, txertoen onura eta arriskuen arteko harremanaren arabera, nire ustez, ez du konpentsatzen.

Bihar: Melania Moscoso antropologoa.