Erudizio, pasadizo eta burutazio oihan trinko baten parekoa da Asisko Urmenetaren eta Begoña del Tesoren arteko solasaldi bat: behin sartuz gero, zail da ateratzea. Grabagailua martxan jartzerako, aspaldi hasia da marrazkilariaren eta zinema kritikariaren arteko solasa Miarritzen (Lapurdi), Plaza Berri ostatuko terraza eguzkitsuan, eta nahasian doaz haien ahotan libertinaje hitzaren euskarazko lohikeria ordainaren desegokitasunari buruzko kexak, bateko zein besteko aldizkari arrosen kalitatearen inguruko konparazioak, zein fikzioaren ahalmenari buruzko gogoeta txatalak. Elkarri tarteka jaurtitzen dizkioten dardoek salatzen dute haien arteko laguntasuna, eta grabagailua piztu eta gutxira baliatu du aukera Urmenetak —«Bai? Bai? Hau grabatzen ari da, ezta?»—, elkarrekin egindako azken lanaren «propaganda» egiteko: Bat Birus Lau tituluarekin sarerako sortutako bideo sortarena, hain zuzen ere. Del Tesok idatzitako testuak dituzte oinarri lanek, Juanjo Elorduiren eta Maria Añes Gorostiagaren laguntzarekin bihurtu ditu bideo Urmenetak, eta pandemiari buruzko «kronika kanaila bat» da emaitza, egileen hitzetan. Urmeneta: «Etorkizunean jendeak jakin dezan pandemia zer izan zen euskaldunentzat».
Karikatura batekin hastearren: artalde handi batean, hona hemen bi ardi beltz. Hala sentitzen zarete?
BEGOÑA DEL TESO: Ardia? Pentsatu nahi nuen banpiroa nintzela. Ardiarena, nahiz eta beltza izan, txiki xamar gelditzen zait.
ASISKO URMENETA: Izan zen liburu bat oso famatu izan zena bere garaian, Johanes Uharte Garazikoak idatzitakoa, 1575ean, Examen de ingenios para las ciencias izenburukoa. Esaten dute Cervantes gero hartan inspiratu zela Kixote idazteko, eta liburua ari da honetaz eta hartaz, garai hartako barrokokeriaz, eta momentu batez erraten du gauza bat oso polita, eta da jenio batzuk, edo izaera batzuk izaten direla ardienak bezalakoak: beti bertzeei segika, eta sekula ausartzen ez direnak, eta, berriz, ahuntza beti ibiltzen dela bere kasa, leku arriskutsuetan eta kontzesiorik egin gabe, eta erraten du italieraz ahuntzari erraten zaiola capra, eta hortik heldu dela caprichoso hitza ere. Orduan, gu caprichosoak gara. Ahuntz beltzak.
DEL TESO: Niri etortzen zait burura maite dudan motoetako bat: Montesa. Horrexegatik jarri ziotelako izena, mendiko ahuntzengatik.
Asisko Urmeneta. JOANES ETXEBARRIA
Beste karikatura bat. Batak lau marra eginda ateratzen du bizimodua, eta zinema kritikaria beti da zinemagile frustratu bat.
DEL TESO: Niri, egia esateko, gauzak egitea ez zait batere gustatzen. Nik zeluloide puska bat kasik sekula ez dut izan esku artean, eta ez dakit nola muntatzen den pelikula bat; ni voyeur hutsa naiz. Nire definizio guztiak, ahuntzarenaz gain, izan zitezkeen voyeur, Peeping Tom, Tony Perkins eta horren bariazio guztiak. Niri ikustea gustatzen zait; egitea, ez. Sekula ez dut pelikula bat egingo, ezta pentsatu ere. Sekula ez dut liburu bat idatziko, ezta pentsatu ere. Eta zinema kontuetan ere, niri ikustea gustatzen zait. Gainera, badakit onartu behar dugula dena dela gezurra, baina horrexegatik da, hain zuzen: dena baldin bada gezurra, nahiago dut ikusle gisa amets egin eta ikusitako hori gertatu dela pentsatu, eta ez jakin, pelikulak nola egiten diren badakidalako, orain artaziak hartu dituztela, edo filma moztu dutela, edo egin dutela hau edo bestea.
Bego voyeur, beraz; eta, zu, Asisko, exhibizionista?
URMENETA: Bai, pixka bat. Eta hain zuzen, baliatu nahi dut aurrean dudan euskarri hau primizia bat emateko, zeren... [Del Tesok eta Urmenetak sortutako Bat Birus Lau bideo sortari buruzko hamabost minutuko tarte bat, eta segitzen du solasak].
«[Zineman] Dena baldin bada gezurra, nahiago dut ikusle gisa amets egin eta ikusitako hori gertatu dela pentsatu»
Begoña del Teso
Baina lehenago ere arituak zarete elkarrekin inoiz.
URMENETA: Piter Ansorenak zuzentzen zuen ETBko emankizun batean: Psikofonia deitzen zen, Kike Amonarrizekin. Tertulian parte hartzen genuen guk biok, eta, gero, ekartzen zuten beste norbait, guk biok larrutzen genuena. Toke batzuk eman zizkiguten, baina gu deitu gintuzten.
DEL TESO: Hori oso polita da. Badakizunean zertarako eta zergatik erabiltzen zaituzten, ezta?
URMENETA: Eta horri esker ere bizi gara. Nik beti esan izan dut: Iruñekoa, euskalduna, eta erran erraten duena. Ziur Gipuzkoan badirela ni baino marrazkilari hobeak, baina exotismo puntu horri esker bizi izan gara.
DEL TESO: Denok osatzen dugu gure pertsonaia. Alde batetik, izan daiteke marketina, baina badakit horrexegatik nagoela, are, hemen zuekin ere, baina, beste alde batetik, gustura nago sortu dudan pertsonaia horrekin. Ni, neure garaian, zuk aipatu duzun exotiko horietako bat nintzen. Euskalduna, emakumea, eta zinemaz zekiena; dena zalantzan. Gero konturatzen zara, askotan beldurrez, badagoela jende asko zuk baino gehiago dakiena zinemaz, eta emakume izateaz gainera LGTBI+ ere badena, eta abar. Baina une hartan behar zuten zinema kritikari bat, eta han nengoen ni.
Begoña del Teso. BERRIA
Eta ez al da pertsonaia hori iritzi kritikoak edo komentario satirikoak lasaiago jaurti ahal izateko maskara moduko bat?
DEL TESO: Ez da defentsarako, ez. Bizitzak hala ekarri du pertsonaia hori, eta zuk onartu eta garatu egiten duzu. Nik euskal zinema eta antzerkigintza kritikatu ditut, batez ere, eta, gogoan dut Aizpea Goenaga, Elena Irureta eta beste batzuei gaizki jarri niela Woody Allenen Play It Again, Sam (Jo ezak berriro, Sam) lanarekin egin zuten egokitzapen bat, eta deitu zidaten esanez Mobiletteko frenoak moztuko zizkidatela.
URMENETA: Behin bakarrik deitu dit pertsona publiko batek karikatura bategatik kexaka, errateko ez zitzaiola gustatu eta oso mingarria izan zela eta ez zela justua, eta nork, eta Aizpea Goenagak.
Mehatxurik ez dizute egin?
URMENETA: Ez. Zuzenik ez. Karikaturena niri interesatzen zait, ze normalean denok onartzen ditugu besteen karikaturak, baina norberak bere buruarena, nekez, ze bakoitzak baditu bere motxilak ongi kargatuak, konplexuz beterik. Mehatxuena suertatu zait behin, Donaixtin [Nafarroa Beherea], festetan. Baten batek erran marrazkilari nintzela, eta gizon bat erraten egiteko karikatura harako horri, eta gero honi, eta iji eta aja, beti ondoan gizon hori, baina halako batean bururatu zitzaidan hari berari egitea karikatura, eta [ukabila altxatzen du] ostiatu egin behar ninduen. Onartzen ahal ditugu besteendako kritikak, baina nork bereak... Horregatik, niri asko gustatzen zait maxima bat, komiki batekoa, pertsonaia batek erraten duena: «Ni ere txotxongilo bat naiz, baina hariak ikusten ditut». Oso polita da. Orduan, ni txotxongilo bat naiz, eta parte hartzen dudanean han edo hemen, ari naiz joko bat jokatzen. Egiazki nik pentsatzen dudana da, baina ez zait bururatuko bihotza ireki eta kontatzea nire penak.
DEL TESO: Nik kontatu dudana da kritika baten erreakzioa. Eta hau da denborarekin egin dudan interpretazio bat, eta adinarekin lotuta dago, baina nik bizi izan ditut herri honetako gauza askoren jaiotzak: antzerkiarena eta zinemarena, adibidez. Beraiek pentsatzen zuten sortzen ari zirela euskal teatro nazionala, euskal zinema nazionala, eta nik, bestalde, pentsatzen nuen nire iritziekin dena aldatuko nuela. Klaro, gero konturatzen zara egon zaitezkeela Principe edo Antiguo Berri zinemaren atarian panfletoak banatzen Batmanen kontra edo Spidermanen kontra, eta jarraituko dutela existitzen eta pelikularik ikusienak izaten. Nik uste dut momentu honetan Euskal Herriko zinema kritikariok dugun ahalmen bakarra dela pelikula txikiak salbatzea, edo arreta haietara erakartzea. Baina orduan haiek pentsatzen zuten ari zirela sortzen nazio berria eta harentzako kultura berria, eta talka izan zen kristorena. Orain ulertzen ditut hobeki gertatu ziren gauza horiek.
«Ameskeria batean bizi gara, baina nazionalik den ezer ez daukagu: 'euskal' den guztia autonomiko da»
Asisko Urmeneta
URMENETA: Europako barrutia ez da Maastricht, baina Matrix: ameskeria batean bizi gara, ustez hau dugula eta bestea dugula, baina nazionalik den ezer ez daukagu, ez industria, ez kultura: euskal den guztia autonomikoa da. Anthony Hopkins etorri zelarik Donostiara, telebistarako elkarrizketa bakarra eskaini zuen, eta, haren kontratuaren arabera, telebista hark nazionala behar zuen izan. RTVEk ukan zuen pribilegioa, eta EITB, txokora. Telebista, polizia, bandera... hizkuntza bera ere, autonomikoa daukagu, edo presidenteak, presidente autonomikoak, dioen bezala, subrogatua. Eta izan ere, negozio juridiko hori aplikatzen da heriotza kasuetan.
Asisko Urmeneta, 'AztiHitza' liburuaren aurkezpenean. MARISOL RAMIREZ/ FOKU
Eta baduzu euskal komikigintza nazionala sortzeko esperantzarik? Edo, agian, zurea ere erreskate lan bat da, kasu honetan, agian, historikoagoa, adibidez, AztiHitza lanean egiten duzun bezala, Agosti Xahoren figura aldarrikatzeko?
URMENETA: Bruselan izan ginen orain ez dela asko, komiki azoka batean. Han, Marvelek bazituen 6.000 pabiloi-edo, eta Europako komikigintzak bazuen bazterreko pabiloi txiki ñimiño bat, eta, halere, hor ginen, eta hor ziren, erran dezagun, herri normalak: Portugal, Estonia eta abar eta abar. Eta Euskal Herriak bazuen mahai bat oso itxurosoa, besteekin konparatuz. Eta, alde batetik, sentitzen duzu harrotasuna, ze hemen bada sorkuntza eta bada gogoa egiteko, baina, gero, errealitatea zein da? Bada, hemen industriarik ez dagoela. Orduan, beti ari gara misiolariarena egiten, guk egin behar ez genukeenean. Adibidez, gau hartan, gero harrera bat bazegoen Estoniako enbaxadan, eta nik enbaxadoreari erran nion bazutela enbaxada bat behintzat, ze gure txokoan zegoen jarrita Euskal Herria, eta parentesi artean Spain. Horretatik haste, jada bada anomalia bat. Gero, sari batzuk-eta ematen dituzte, oso ongi etortzen zaizkigunak egileoi, baina sarika ez da deus egiten. Hau serioa baldin bada, sinetsi horretan. Ni marrazkilari, Bego gidoilari, eta ez egin behar izatea norberak dena, zerotik: marraztu, banatu, erosi, irri egin... dena egiten du norberak, eta, gero, emaitza artistikoki ona da, baina jendea leher egina dago, eta utzia, eta baztertua.
DEL TESO: Bada beste kontu bat egile askorengan ikusten ez dudana: neurriaren inteligentzia. Denek nahi dute beren pelikula ikus dadila Belodromoan 3.000 ikusleren aurrean; ba, ez. Konformatu behar duzu Truebako areto txikiarekin, eta egun bakar batekin, eta izan dadila zeremonia moduko bat, ze astebetez programatzen badizute, ez da joango inor ere. Baina jendeari esaten badiozu aukera bat dela aktoreekin, egilearekin eta abarrekin hitz egiteko, agertuko da jende taldetxo bat.
Hariak ikustearekin izan dezake zerikusia horrek ere?
URMENETA: Angulemako komiki azokara joan nintzen lehenbiziko aldia dut gogoan nik. Jendea bazkaltzera ere azokako txartelarekin joaten zen, eta ikusten zenuen bat zela kolorista, eta bestea zela gidoigilea, eszenarista... Eta gu baginen Star Warseko almirante inperiala bezala, dena txarteltxoz beteta. Hori da eraman ezin dena. Egiten dugu dena, eta gero, «jende gutxi etorri da»: ezin dugu dena tiratu, ezin dugu humanitatea salbatu. Egiten dugu egiten dugulako eta aktibismoan ere bagabiltzalako, baina emaitza gero den bezalakoa da.
Bego, zure kasuan, hainbeste urtez hainbeste kritika idatzi ostean, jarraitzen du bizirik ikusleak zure baitan?
DEL TESO: Polita da sentitzen duzunean ikuslea berpizten dela. Derrepentean zaude pelikula bat ikusten, ari zara tituluaren bila, ze ni beti hasten naiz titulutik, ez duzu aurkitzen, eta bat-batean sumatzen duzu berdin zaizula, aterako dela, eta momentu horretan gozatzen duzu. Kritikak sekula ez dira objektiboak. Dena ateratzen da subjektibotasun edo subjektibokeria batetik, baina zuri horretarako ordaintzen dizutenez, jantzi behar duzu zure subjektibotasun hori: kritika bat ezin da mugatu gustatzen zait edo ez zait gustatzen esatera. Baina, bai, batzuetan plazerak gainditzen du beharra edo erantzukizuna.
«Sortzaile batzuek uste zuten ari zirela sortzen euskal teatro nazionala, eta nik uste nuen nire iritziekin dena aldatuko nuela»
Begoña del Teso
Kontrakoa ere pasatuko da.
DEL TESO: Badago sentsazio bat txar-txarra: batzuetan, sentitzen duzu jendea dagoela zure zain, iritzia galdetzeko. Zu zaude oraindik gustura-gustura pelikulan sartuta, oraindik ez zara atera, oraindik ez duzu iritzi bat, eta, gainera, ez duzu inorekin hitz egiteko gogorik, eta galdezka datozkizu. Eta, gainera, aparte, galdetzen dizute ea zergatik hartu duen pelikulako neskak autoa eta ez motoa, errazagoa zuenean, edo anaia zena aita ere ba ote zen. Aizu, ba, ez naiz ohartu ere egin! Baina badaude beste ikuspuntu batzuk ere, eta, beharbada, ikusleetako batek esaten dio besteari ea ohartu den auzo horretan ez zegoela leiho bakar bat ere irekita, eta arreta pizten dizu. Niri gero eta gutxiago interesatzen zait argumentua; segun eta ze pelikula den, noski, baina hala da.
URMENETA: Suertatu zait antzerki obra bat ikusi, eta hor egotea irratikoak galdezka: «Zer iruditu?». Halakoetan, egiazko euskaldunak egiten duena da lanaren sublimazioa. «A ze lana!». Ez zara bustitzen, eta, gainera, zuzendaria, igual laguna duzunez, eta medio publiko batean aterako zarenez... Niri ere pasatzen zait hori komikiak aurkeztean eskoletan. «Zenbat ordu sartu dituzu? Zenbat lagun aritu zarete?». Zenbat, zenbat, zenbat, behar da dena kuantifikatu eta egin lanaren sublimazioa. Hori da perfektua ez bustitzeko.
Bada horri izkin egiterik?
URMENETA: Nik aunitzetan defenditzen dut dena ez dela ulertu behar. Ez obra batean, ez eta bizitzan ere. Aunitzetan behar da, ahal balitz gehienetan, buruari lasaigarri bat eman edo droga lisergiko bat, eta utzi gozatzen, sufritzen, bizitzen, -tzen, -tzen eta -tzen, baina ez interpretatzen. Zuberotarrek erraten dute entelegatu; ba, dena ez da entelegatu behar. Osotasunean zerbait pasatu baldin badizu, eta izan daiteke nazka, beldurra, plazera, insomnioa edo irria, enetako lan hori salbatzen da, eta ez da hemendik pasatu behar [buruari keinu eginez]. Hori da txistea bezala, peli pornoak batzuek ikusten dituztela ea noiz ezkonduko diren. Ez ba! Gozatu zuku festa! Argumentua igual gutxienekoa da, baina maisulan bat da. Nik horren apologia egiten dut.
Pandemia sasoian halako mantra moduko bat sortu da orain: «Kulturak salbatu gaitu». Diskurtso publikoetan hainbeste aipatzea, ez ote da haren balorazio sozial apalaren sintoma?
DEL TESO: Adibidea oso argia da. Sare sozialetan zinema aretoetara itzuli beharra aipatzen du jendeak: «Ai iluntasunaren misterioa, ai bakardade berezi hori, ai, ai ai...». Bale, ireki dira berriz, eta inor ez da joan; jendeak terrazak nahi zituelako, hondartzak nahi zituelako, futbola nahi zuelako. Masturbazio kolektibo bat bezalakoa dira sareak batzuetan. Jende normala ez da joaten aretoetara Apocalypse Now ikustera, eta, are gutxiago, ikusita baldin badu, eta ondo iruditzen zait ikusita ez izatea ere, baina jende normala ez doa aretoetara zazpi edo zortzi euro ordaintzera hori ikusteko, baldin badauka etxeko ordenagailuko pantailan.
Begoña del Teso. GARI GARAIALDE / FOKU
Baina pantaila handian...
DEL TESO: Pantaila handiarena mito bat da. Gure inguruetan ez dago pantaila handirik. Segun eta nolako ordenagailua duzun, eta segun eta zenbat hazbete dituen zure telebistak, ba, handia da, baina zinemaren jauregiak bukatu zirenetik pantaila handirik ez dago. Jendea ez da bueltatu aretoetara, beharbada milaka estimulu baditugulako. Eta, are, zinemazaleok ere asteko film arrakastatsuak ikusi nahi ditugu. Aste bukaeran sartuko gara Estoniako pelikula ikustera, baina lehenago eman Joker eta eman Batman. Hori ikusleen artean, eta, goian daudenen artean, ba, pentsa ezazue, berdin-berdin zaie, noski.
URMENETA: Teknologia domestikoa da hemen kontuan hartu beharreko aldagai bat, eta, orain, pandemiarekin, etxeratzearekin eta konfitamenduarekin, horrek ekarri duena da Netflixera iritsita ez zirenak jada iritsi direla. Hori bat, eta bi: lehenagotik jadanik hitzaldiak eta aurkezpenak oso zaurituta zeuden, jende gutxi joaten zen, eta beti bazen adin tarte bat agertzen ez zena; agertzen zen ile gutxi, eta gutxi hori, xuri, gazteak beste nonbait ari zirelako; bada, orain, pasatutakoak pasatuta, nik uste dut gauza batzuek ez dutela bururik altxatuko secula seculorum, eta horietako bat izango da zinema. Kultura beste forma batez kontsumitzen da. Nik uste dut bala-bala asko badela, pose anitz ere bai, eta mundua ez da kanbiatuko, hondatzen segituko duelako, eta ez gara itzuliko saletara eta hitzaldietara. Pentsatu beharko ditugu beste ostia batzuk, eta aurrera egin beharko dugu gauza horiekin.
«Dena egiten du norberak, eta, gero, emaitza artistikoki ona da, baina jendea leher egina dago, eta utzia, eta baztertua»
Asisko Urmeneta
DEL TESO: Ez dugu inolako memoriarik, ez gurea, ez arbasoena. Zinemako lehendabiziko ikusleek pentsatzen zuten Lumierren trena gainera etorriko zitzaiela, eta gaur egun...
Gaur egun, benetako trena ikusi, eta holograma bat ote den egiten dugu zalantza.
DEL TESO: Baina are gehiago. Beti esaten dute bizitza artea baino estrainioagoa dela. Ez, ez: alderantziz. Bizitzak artea imitatzen du. Gertatu zaigun guztia ikusita genuen, entzunda genuen, marraztua zen. Dena. New Yorkeko dorreena. Birusarena. Dena. Dena zegoen kontatuta. Gutenbergek inprenta asmatu zuenean, baten batek esango zuen, «Ai pergaminoak, ai kopistak! Antzara emearen lumaz idaztea bezalakorik ez dago, eta, orain, badator asmakizun hau eta lau tanpoirekin egiten dizu zabarkeria bat...».
URMENETA: Ber gauza da, bai.
DEL TESO:Bat Birus Lau bideoekin ere, adibidez, Asiskok esan zidan ahotsak nik grabatzeko. Baina, ez, eta azaldu nion zergatik. Ahotsa grabatzeko, hartu behar dut horrela [kazetariaren grabagailua hartu, eta buelta eman dio]. Eta, gero, egin behar dut horrel... [«Pi!», eten da grabagailua mugimenduaren eraginez, eta beste ordu erdiz jarraitu du solasaldiak gero, besteak beste, teknologia berrien argi-itzalei buruz, badaezpada piztutako sakelakoaren bigarren grabagailuarentzat].
