Burgosko prozesua gertatu zenean, Iñigo Lamarca (Donostia, 1959) legelari eta LGTBI mugimenduko kideak 11 urte zituen. «Gogoratzen ditut nire gurasoak eta aitona-amonak Radio Paris eta Radio Pirenaica entzuten. Oheratu eta gero —begira, hau segur aski nire amak ez du jakingo—, ohetik altxatzen nintzen, eta pasilloan barrena egongelara joaten nintzen. Han egoten ziren beraiek irratia entzuten; haiek konturatu gabe, nik, ezkutatuta, entzun egiten nituen».
Lamarcak oso gaztetatik izan du kontzientzia politikoa. Guraso euskaltzaleak izateak, ikastolako umea izateak eta frankismoaren amaieran koskortu izanak izan zuten zerikusia, baita Santo Tomas Lizeoko erlijio irakasleak askapenaren teologiaren aldekoak izateak eta Ez dok amairu-koak lizeoko musika jaialdietara eramateak ere. Lau seme-alabetan zaharrena izateak ere markatu du.
Zure gaztaroan zegoen sigla festaren artean, zu ESEIko militante egin zinen.
Nik gogokoen nituen ezker abertzaleko taldeak indarkeria ontzat ematen ez zutenak ziren; hori argi izan nuen hasieratik, arrazoi etikoengatik. ESEIk Euskadiko Sozialistak Elkartze Indarra esan nahi du. 1976an hasi nituen Deustuko Unibertsitatean abokatu ekonomista izateko ikasketak, 17 urterekin. Politikagintza bizi-bizi zegoen unibertsitatean, eta ni alderdi txiki-txiki-txiki batean sartu nintzen, ESEIn. Alderdi abertzalea zen, ezkerrekoa, sozialista, eta indarkeria gaitzesten zuen. Bat egiten zuen erabat nire planteamenduekin.
Militatu ez ezik, Zuzenbidea ere ikasi zenuen Deustun. Zer eman dizu Zuzenbideak zuri?
Nire kontzientzia politikoaren ondorioz, argi ikusi nuen Zuzenbidea oso garrantzitsua dela, estatu edo komunitate baten ardatza ordenamendu juridikoa delako. Nik beti oso barneratua izan dut gizartea hobera aldatzeko helburua, eta, zerbait aldatu nahi baduzu, proposamen oso zehatzak egin behar dituzu. Horretarako tresnak eman zizkidan Zuzenbideak.
Zuzenbide irakaslea izan zinen hainbat urtez.
Euskara irakasle gisa baneukan nolabaiteko eskarmentua, baina beste gauza bat zen Zuzenbide Fakultatean klaseak ematea. Hirurehun ikasle inguruko eskolak ziren; jendeak ez du sinisten, baina ni mutil oso lotsatia nintzen. Hala ere, oso urte onak izan ziren. Ikerkuntza ere asko gustatzen zitzaidan, baina estropezu egin nuen. Tesirako hartu nuen gaiak gainditu egin ninduen, eta utzi egin nuen. Gipuzkoako Batzar Nagusietako legelari postua atera nuen 1994an. Nire sakon-sakoneko bokazioa irakaskuntza izan da; damutu egin nintzen unibertsitatea utzi izanaz.
«Nire sakon-sakoneko bokazioa irakaskuntza izan da; damutu egin nintzen unibertsitatea utzi izanaz»
Noiz esan zenion zeure buruari lehen aldiz «gay nauzu»?
Hitz horiekin, 14 urterekin edo. Izugarrizko ikara sortu zidan hasieran. Eguneroko bat idazten hasi nintzen; gurasoekin bizi nintzen, eta beldurra neukan ez ote zuten irakurriko. Ez nuen erabiltzen ez gay, ez homosexual hitza egunerokoan, baizik eta arazo. Arazo sentitzen nuen horri buelta eman eta neure buruarekin adiskidetzea nerabezaroan lortu nuen, 16 urterekin.
Gizarte hura oso gogorra zen LGTBI kolektiboko kide izateko.
Oso gogorra zen, bai. EHGAMi ikaragarri zor diote LGTB mugimenduak eta euskal gizarte osoak, urte oso zailetan jarri baitzuten abian elkartea. Donostian manifestazioak antolatzen zituzten ekainaren 28an, baina ni ez nintzen joaten; ez nintzen ausartzen. Nik ikaragarrizko izua neukan norbaitek ni gaya nintzela sumatzeko.
Noiz eman zenuen pausoa?
Soldaduska egin nuenean, 1982an, ordu galdu asko izaten nituen, eta horrek gauzak lasai pentsatzeko aukera eman zidan. Orduan, neure buruari zera esan nion: «Honaino. Ni gaya naiz, eta ez dut ezkutuan eduki nahi. Hasi behar dut lagunartean zabaltzen». Hasiera batean, gutun bidez. Gero, gay eta lesbianen komunitateak sortu ziren...
Nola?
Elkar ezagutuz. Horretan ere bai, gizonok emakumeek baino errazago genuen. Homosexual asko joaten ziren taberna batzuk sortu ziren; seguru sentitzen ginen han. Donostian, zehazki, frankismo garaian sortu ziren leku haiek, Mirakontxan.
La cuesta del culo ezagunean?
Horrela deitzen zitzaion! Ni euskara klaseak ematen ari nintzela joan nintzen hara lehenengo aldiz. Master izeneko Mirakontxako lokal batean aritu ginen kopa bat hartzen ni eta nire ikasle taldea, eta hor ikusi nituen lehen aldiz bi mutil elkar musukatzen. Eta komunitateak nola sortzen ziren? Jende bat elkartzen zen Mirakontxara joanda.
Eta zu?
Party izeneko aldizkari bat erosten hasi nintzen; iragarkiak jartzeko atal bat zeukan. Iragarki batzuei gutun bidez erantzuten nien, eta beste batzuk jarri. Nik horrela ezagutu nituen lehenengo gayak. Donostian gay talde bat ezagutu nuen, eta haiekin hasi nintzen Mirakontxako lokaletara joaten. Gay komunitateek, lesbianen artekoek, ahaldundu egiten gintuzten. Guztiok oso barneratua genuen bazterrean geundela, eta horrek elkartasun lotura bereziak sortzen zituen.
Hori gabe ezingo zen Gehitu sortu.
Inondik inora. Denak gayak ginen hasieran. Bilboko Aldarte elkartea ezagutu genuen. Aktibismoa egiten zuen —feminista lesbianak ziren—, baina, aldi berean, zerbitzu batzuk ematen zituen: jendeari laguntza emateko, aholkuak, sareak sortzeko, LGTB pertsonak ahalduntzeko... Gipuzkoan ez zegoen hori egiten zuenik; EHGAMek aktibismoa egiten zuen, aktibismo oso ona, baina aktibismoa bakarrik. Zergatik ez dugu sortzen zerbait Bilbon Aldartek egiten duena egiteko? Telefono bat sortu, jendeari telefono bidezko laguntza emateko, ahal bada leku bat eduki eta leku horretan hainbat jarduera antolatzeko... Laguntzeko helburu hori geneukan, eta gizarteratzeko guneak sortzekoa. Elkartea sortu genuen, eta estatutuak nik egin nituenez, bada, presidente.
«Oraindik badago jendea esaten didana 'Gay nauzu' irakurri zuela eta bizitza aldatu zitzaiola. Horretaz oso harro nago»
Oihartzun handia izan zuen.
Ni Batzar Nagusietan nengoen, eta komunikabideek berehala jakin zuten: «A! Trajea erabiltzen duen gay bat dago elkarte bateko presidente!». Elkarrizketak eskatu zizkidaten, eta dinamika bat sortu zuen. Lokal bat ere lortu genuen, eta 1997an sortu eta urte erdira baginen ja hirurehun bat edo; emakumeak ere etorri ziren; asko, gainera. MiercoLes izeneko klub bat osatzen zuten, eta lesbiana pila bat hurbildu ziren. Jende askorentzat oso mesedegarriak izan ziren Gehituk sortutako gune horiek.
Protagonismo handia izan zenuen. Nola bizi izan zenuen?
Ez nion neure buruari hori planteatzeko aukerarik eman. Egin behar dut, eta egingo dut.
Gay nauzu liburua ere idatzi zenuen.
Oraindik badago jendea esaten didana Gay nauzu irakurri zuela eta bizitza aldatu zitzaiola. Horretaz oso harro nago, batez ere jende askorentzat oso lagungarria izan zelako. Eta komunikabideetan presentzia zabala izatea oso lagungarria izan zen, ez bakarrik LGTB pertsonentzat, baizik eta gizarte osoarentzat. Gizartean izugarrizko aurrerapausoak eman ziren, neurri handi batean ikusgaitasunari esker. Gizartean ez zen ikusgarria LGTB izatea, eta komunikabideetan gero eta gehiago ateratzeak berekin ekarri zuen gizartean jende askok begiak zabaltzea eta pentsatzea: «Kontxo. Horrenbeste dira? Eta normalak dira!».
Eta egun batean Josu Jon Imazek deitu zizun...
Ez nuen espero, eta ez nuen ezagutzen. «Zure izena atera da ararteko izateko, eta prest egongo zinateke?». Zer? Harri eta zur geratu nintzen, baina baiezkoa eman nuen.
Ez zen erronka makala.
Argi neukan arartekoak zer egin behar zuen: giza eskubideak bermatzeko erakunde bat da, eta nagusiki zera egin behar du, herritarrek aurkezten dituzten kexak aztertu eta horren gainean ebatzi, herritarrak uste duenean administrazio publiko batek ez duela behar bezala jokatu. Argi neukan politika publikoak ebaluatu behar genituela, eta, horren gainean, hutsuneak edo gabeziak aurkitzen bagenituen, horiek hobetzeko proposamenak egin. Beste zeregin bat hau zen: giza eskubideen aldeko gizarte balioak indartzea, elikatzea eta hobetzea.
«'A! Ararteko gay bat daukagu Euskadin!'. Horrek komunikabideen interesa sortu zuen, eta nik baliatu egin nuen hori guztia»
Esku hartu zenuen Hondarribiko eta Irungo alardeetako diskriminazioaren auzian.
Iruditzen zitzaidan oso garrantzitsua dela erantzukizun publikoa daukatenek adierazpenak egitea eta gai baten gainean ahalik eta inplikazio handiena edukitzea. Hori guztia ikusgaitasunez egiten bada —alegia, arazoa dagoen tokian bertaratuz, eta hor egonda—, horrek indar handiagoa ematen dio aldarrikapenari. Nire aurretik jardunean egondako Mertxe Agundez arartekoak konpromiso hori hartua zeukan, eta nik hori berretsi egin nuen. Neurri batean, nire ikusgaitasuna handiagoa zen ararteko egin nindutenean, aktibismoan neukan ibilbideagatik. Hor ere: «A! Ararteko gay bat daukagu Euskadin!». Horrek komunikabideen interesa sortu zuen, eta nik hori guztia baliatu egin nuen.
Hondarribiko eta Irungo alardeetara joaten hasi nintzen. Hasieran gutxi ginen erantzukizun publikoa zutenen artean hara joaten ginenak. 2004an, Txaro Arteaga [Emakundeko burua], ni eta beste gutxi batzuk bakarrik egon ginen Jaizkibel igo zenean. Oso garrantzitsua zen han egotea, eta horrek tradizionalisten artean hautsak harrotzen zituen. Ez bakarrik erantzukizun publikoa genuen kargudun batzuk han egoteagatik, baizik eta adierazpen batzuk egiteagatik berdintasun eskubidearen alde: emakumeek eskubidea zeukatela gizonen parean parte hartzeko. Harrezkeroztik, gauzek aurrera egin dute, eta dezente. Baina oraindik nabarmena da ez dela berdintasun egoera batera iritsi.
Beroiz kasua ere gertatu zen orduan...
Oso delikatua izan zen. Laburbilduz: Andoni Beroiz Ertzaintzak atxilotu zuen, eta berari eta beste batzuei leporatzen zieten Guardia Zibilaren aurkako ekintza bat egitea. Justu momentu horretan auto istripu bat izana zuen, eta Ertzaintzak atestatua zeukan. Bi lekutan ezin zen egon: istripua izan zuen eta atestatuak esaten zuen bera hor zegoela, eta, hortaz, ezin zituen koktelak bota aldi berean. Guk, kasu horretan, ikerketa sakonago bat egitea eskatzen genuen. Andoni Beroiz preso egon zen, behin-behineko atxiloaldian, hilabete asko; hemen norbaitek ez ditu gauzak behar bezala egin. Datuak gurutzatzen badira —eta datuak hasiera-hasieratik gurutzatu behar ziren—, zantzua zen berak ez zuela atentatu hori egin. Hor talka izan nuen hainbat alderdirekin, Jaurlaritzarekin, baina, nolanahi ere, inork ez zuen auzitan jarri gure lanaren zintzotasuna. Beste gauza bat da horrek zituen interpretazioak edo inplikazio politikoak gustukoak ez izatea.
Tortura ere eguneroko ogia zen.
Guk torturaren inguruan beti esaten genuen xehe-xehe ikertu behar zela. Tortura egon bazegoen, ukaezina zen, eta torturarik ez izateko neurri prebentiboak hartu behar ziren. Horretan oso zorrotz aritu ginen. Hor hainbat gorabehera izan genituen, alderdi batekin batez ere. Garai hartan, arartekoaren kontuetarako PPren bozeramailea Santiago Abascal zen. Beti esaten zuen errespetatzen gintuela, baina torturari buruz esaten genuenarekin ez zegoela ados.
ETA ere bazegoen.
ETAren indarkeriaren inguruan, nire ustez giza eskubideen ikuspuntutik esan behar zena esaten nuen nik: indarkeria ez zela onargarria, eta hilketa batek oinarrizko giza eskubideak eta bizitza eskubidea urratzen zituela. Indarkeria onartezina da. Eusko Legebiltzarrak terrorismoaren biktimei buruzko lege bat onartu zuen, eta handik urte batzuetara, 2009an, hura aztertu genuen txosten batean. ETAri ez zitzaion batere gustatu txostena, eta berak argitaratu zuen komunikazio batean nire izena agertu zen 2009ko abuztuan. Orduan, bizkartzainak jarri zizkidaten, eta horrela egon nintzen urtebetez. Garai gogorra izan zen. Uste dut horretan ere egin behar nuena egin nuela. Ni putzu guztietan sartu nintzen, guzti-guztietan, uste nuelako sartu egin behar nuela; ezin nuen beste aldera begiratu.
«Hurrengo erronka —hau ez daki inork, ezta senideek ere— eleberri bat idaztea da, euskaraz. Pertsonaiak lantzen ari naiz...»
Iazko uztailean hartu zenuen erretiroa. Erretiratuta ez zaude, ordea.
Ez! Beti oso aktiboa izan naiz. Hala ere, erlaxatu nintzenean, konturatu nintzen estres eta tentsio ikaragarria neukala pilatua, eta, orduan, lehentasuna zela lasaitzea eta neure burua zaintzea. Ez dut egiten egin nahiko nukeen guztia, baina ez nago geldi.
Zer edo zer idazten arituko zara...
Bai. Hurrengo erronka —hau ez daki inork, ezta senideek ere— eleberri bat idaztea da, euskaraz. Pertsonaiak lantzen ari naiz...
