Koldobika Jauregi eskultore zenaren etxea eta tailerra egiten aritu zen Joaquin Montero (Donostia, 1947), eta haren eskultura bat du egongelan. Leihotik itsasoa ikusten da. Etxean diren altzari batzuk diseinatu zituen bere garaian. Patxadaz mintzo da arkitektoa, jakinduriaz eta umil. Badu proiekturik esku artean. Eta akuarelak margotzen ere gozatzen jarraitzen du. Aurten, Txilida Lekuren sorrerari buruzko liburu bat eman du argitara: Chillida Leku. Una historia de la finca Zabalaga (La Fábrica).
Zer esan zizuten etxean 1964an arkitektura ikastera Iruñera joan zinenean?
Aparteko konturik ez. Anai-arreba asko ginen, bederatzi, eta ni hirugarrena nintzen. Bi anaia zaharrenak familiako negozioan murgildu ziren; aitak Irunen haragi negozio bat zuen.
Nola joan ziren unibertsitateko urteak?
Ezusteko bat baino gehiago hartu nuen. Batetik, ikasketak ez ziren zehatz-mehatz pentsatzen nuen modukoak. Jende askok gauza bera pentsatuko zuen. Baina gauza asko deskubritu nituen.
Garaiak ere bereziak ziren.
Bai, 68ko Maiatza tartean. Unibertsitatea beste zerbait zen, gaur egungoarekin alderatuz gero. Unibertsitatea garai hartan gizarteko osagai garrantzitsua zen. Iruñeko unibertsitatea diskretua zen, baina unibertsitatea, oro har, indarra eta eragina zeukan eremu bat zen. Kultur arloan pizkunde bat gertatzen ari zen, eta horrek eragin handia zuen gizartean.
Gauzak aldatu egin dira.
Dena aldatu da. Orain arteak eta musikak ez du halako eraginik, adibidez.
Ikasketak amaitu eta Donostiara itzultzean, nahiko bizkor jarri zenuen zure estudioa. Nola joan zen garai hura?
Estudio batzuetan lana aurkitzen saiatu nintzen lehenbizi, baina ez nuen lortu. Estudioa martxan jarri, eta, lehen urteetan, beste batzuek egin nahi ez zituzten lan batzuk egiten nituen: arkitektoen elkargoan zerrenda batean nintzen, eta iristen zitzaizkidan lanen artean baserrien zaharberritzeak zeuden. Asko ikasi nuen lan haiek egiten. Estudio handiek ez zituzten baserrietako lan haiek egin nahi. Ni, aldiz, prest egoten nintzen: ofizioa ikasi nuen horrela. Igeltsero oso onekin ere kointziditu nuen, eta esango nuen halakorik ez dela gaur egun gelditzen. Obren arduradunek garai hartan bazekiten zertan zebiltzan.
Eduardo Txillida nola ezagutu zenuen?
Ba, hemen Donostian bulego batzuen lanean aritzeko enkargua jaso nuen. Josetxo Egiaren bitartez ezagutu nuen Txillida, 1974an. Bulego haien lanak ia amaituak genituen, eta Txillidak hura ikustera etorri nahi izan zuen. Asko gustatu zitzaion, eta orduan hasi nintzen harekin harremanetan.
Haren etxean egin zenuen lana gero.
Bai, 1978an haren deia jaso nuen bere etxeko obra egiteko. Antiguan [Donostia] zegoen, Haizearen Orrazitik gertu. Etxe oso handia zen, eta hor askoz gehiago sakondu zen gure arteko harremana.
Eta etorri ziren elkarlan gehiago.
Lorategietako lantxo batzuk egin genituen. Gero, Parisen, ezinezkoa zirudien plaza baten lana egin genuen [Le Maraisen eskultura bat jartzeko enkargua jaso zuen Txillidak, eta hura jartzeko obran lagundu zion Monterok], eta, Pariskoarekin genbiltzala, Zabalaga baserriko kontuaz hitz egiten hasi zitzaidan Txillida. Argi omen zuen horko obra nik egin behar nuela. Hortaz, Pariskoaren hurrengo konexioa izan zen Zabalagakoa. 1986. urtea zen. Txillidak esaten zidan banekiela ingurura begiratzen.
Txillida Leku ez zen egun batetik bestera egin, ezta?
Ez, noski. Hiru urte pasatu ziren lehen harria jarri genuen arte. Hiru urte horietan ez ginen baserriaren kontenplazio aszetiko batean gelditu. Txillidak nazioartean bazituen tartean beste lan batzuk, eta asko bidaiatu behar zuen. Edonola ere, ia asteburuero joaten ginen Zabalagara ikusteko gauzak nola egin. Kontuan hartu behar da ordura arte Txillidak eskultura handiak soilik enkarguz egin zituela. Baina Zabalagako parkea izatean heldu zion beretzat eskultura handiak egiteari.
«Pilar Belzunze Txillidaren emazteak konpontzen zituen arazo praktiko, administratibo eta ekonomiko guztiak. Eta Eduardoren erabaki garrantzitsuetan parte hartzen zuen»
Pilar Belzunze haren emaztea eskultorearen lanean oso garrantzitsua izan zela idatzi duzu liburuan.
Hala izan baitzen. Belzunzek konpontzen zituen arazo praktiko, administratibo eta ekonomiko guztiak. Eduardok ez zekien kontu horietaz ezer. Gainera, Pilik Eduardoren erabaki garrantzitsuetan parte hartzen zuen. Nire liburuan bere tokia ematen saiatu naiz Belzunzeri, eta batzuek harrituta hartu dute.
Zer harrera izan du Txillida Lekuri buruzko liburuak?
Ona, lehen edizioa amaitu egin da ia-ia. Harrera beroa izan du. Horrekin batera, bisita batzuk egin izan ditugu Txillida Lekun; primeran joan dira, esango nuke denak motibatuta datozela. Aldeko jarrerakin dator jendea.
Ezusteko bisitariak izan dituzu?
Ba, kontatuko dizut, adibidez, Kolonbiako Medellin hiriko batzuekin gertatu zena. Hango hirigunearen berritzean lanean ari ziren bi arkitekto eta abokatu bat etorri ziren, eta lau orduz izan ginen bisitan, hizketan gelditu gabe. 14:00etan handik joan beharra genuen, baina oso-oso pozik gelditu ginen denak.
Gune urbanoen diseinuan ere lan egin duzu. Adibidez, Tolosan eta Barakaldon. Zer da zuretzat funtsezkoa gune urbano bat berreraikitzeko orduan?
Naturaltasunez egokitzen den obra bat egitea da oinarria. Aurreko batean, Tolosako gazte batek esan zidan erdiguneko parte hori beti horrelakoa izan zela uste zuela. Goraipamen onena iruditzen zait: pentsatzea horrek horrela behar zuela, eta kito. Berdura plaza eta birmoldatzea nire obra da, nahiz eta zenbaitek uste duten egiletza kristalezko eraikina egin zuenarena dela.
Gertatuko da beste toki batzuekin ere.
Bai, ba, egongo da pentsatuko duena Txillida Leku horrelakoa dela horrelakoa zelako [barreak].
Zer beste proiekturekin zaude bereziki harro?
Zubimusu parkea [Ondarreta, Donostia] aipatuko nizuke. Ondarretako birmoldatze prozesuan, promotoreak udaletxean proiektua aurkeztu zuenean, kexu dezente zeuden talde ekologisten aldetik-eta. Proiektu hark ez zuen balio, eta, orduan, enpresaren deia jaso nuen. Naturarekin errespetuz jokatuko zuen parke bat egin genuen orduan. Berriki kendu egin dituzte lehengo bankuak, eta gainera, urteotan ez dute ezer egin, ez dute zaindu... Jarri dituzten banku berriek ez dute zerikusirik lehen zegoenarekin...
Iruditzen zaizu ondare arkitektonikoa askotan ez dela aintzat hartzen?
Ez. Ancora taldearentzat ukitu nostalgiko bat tartean denean, balio du. Nire iritziz, nostalgiaz harago joan behar da, eta lanek duten balioa aztertu.
Babes ofizialeko etxeetan ere egin zenuen lan. Lezon eta Intxaurrondon, kasurako.
Bai, pozik nago bi horiekin. Lezon Altamira auzoko etxeak 1980. urtean inauguratu ziren; obra oso bizkor egin behar zen, aurrekontu arazoengatik, eta harro nago hura egin ahal izan genuelako. Izan ere, planifikazio urbanistikoak [Espainiako Gobernuaren menpe zegoen] aurreikusten zuen parean dauden dorreen [Errenteriakoak] tamainako batzuk egitea. Baina planteamendu erraz batekin lortu nuen dorreen proiektua bertan behera gelditzea, eta etxe horizontalagoak egitea. Era berean, pilotalekuarekin batera gune urbano bat sortu zen [Altamiran orduko hartan eraiki zuten hegazti baten eskultura, eta horren erreplika moduko bat du Monterok etxeko egongelan].
Eta Intxaurrondokoa ere ondo joan zen?
Auzoaren goialdean dauden etxe horiak dira. Berriki jakin dudanez, Eusko Jaurlaritzak kontrolatzen dituen babes ofizialeko etxe multzoetan erreklamaziorik izan ez duten bakarrak dira Intxaurrondoko horiek. Duela gutxi, Loiolako Erribera auzoko lehiaketan parte hartu nahi izan nuen, baina ez zidaten utzi parte hartzen.
Zergatik?
Azkeneko urteetan ez dudalako etxebizitzarik egin. Baten batek esan zidan ulergaitza egiten zitzaiola, hain justu, Intxaurrondoko etxe horiak izan direlako Jaurlaritzaren menpeko bakarrak erreklamaziorik jaso ez dutenak. Paradoxikoa da.
Arkitekturaz gainera, gustuko duzu diseinuak egitea, akuarelak margotzea... Margolaria izango zinateke arkitektoa izan ez bazina?
Ez dakit, ba. Akuarelena kontu zaharra da. Arkitektura ikasketetan nenbilela, oso ondo pasatzen nuen marrazten eta akuarelak egiten. Arkitektura eskolan nire akuarelek arrakasta pixka bat ere izan zuten. Edonola ere, erraz egiten dudan zerbait da. Bizitza osoan egin izan ditut akuarelak, eta gozatu dut horrekin. Bidaiatzen dudanean ere ia beti ari naiz horretan. Akuarelen gaiei dagokienez, batez ere giroak kaptatzen ahalegintzen naiz; paisaia urbanoekin pasatzen dut ondoen.
Bitxiak diseinatzen ere aritzen omen zara.
Bai, baina hori bakarrik etxekoentzat izaten da. Altzariak diseinatzen ere ondo pasatu izan dut. Etxe honetako altzari batzuk nik diseinatutakoak dira.
78 urte dituzu. Bizitza aktiboa duzu, eta burua erne egoteko gogoz zabiltza. Beste proiekturik baduzu esku artean?
Ba, espero dut Txillida Lekuri buruzko liburuak bigarren parte bat izatea. Eduardo Txillidarekin hainbat proiektu urbanotan egin nuen lan, haren eskulturak jartzeko obretan. Txillidak eskultura bat jartzeko deia jasotzen zuen aldiro deitzen ninduen, eta elkarrekin joaten ginen ikustera ea tokia egokia iruditzen zitzaigun. Kasu batzuetan, ezezkoa esaten zuen; nola ez, ba. Gune urbanoetako proiektuen ingurukoa izango da bigarren liburu hori. Erdi idatzita daukat.
Noiz ikusiko du argia?
Hori jakiten zailagoa da. La Fabrica argitaletxea artearekin lotutako liburuak argitaratzeaz arduratzen da. Txillida Lekuri buruzko liburuarekin, galdera asko egiten zizkidaten, baina modu bat zen lana zehatzago egiteko. Ahalmena izan zuten nire liburu hori berridazteko. Espero dut kasu honetan antzeko prozesu batean murgilduko garela. Datu bilketa eta obren argumentazioa egina daukat, behintzat. Tartean izango da, kasurako, Loretopeko [Donostia] eskultura txikiarena, Txillidak oso maitea zuena.
Eskultura bat ezin da edonon jarri.
Hori, ba. Txillidak interes berezia zuen espazio urbanoan. Ez da paperzapagailu bat bere horretan nonbait uztea. Hausnarketa sentsible batek egon behar du atzean. Interesgarria da esplikatzea tokia artelanak behar zuenera egokitzen ez zelako egin ez diren proiektuak ere. Liburu berrian aipatuko ditut horietako batzuk.
Artea nola bizi duzu gaur egun?
Lasai, ikusle gisa. Oso gogoko dut erakusketak ikustea. Bidaiatzen dudanean ere, artearekin lotura duen zerbait ikusten saiatzen naiz. Hala eta guztiz ere, esango nizuke gehiago interesatzen zaizkidala hiriak bere horretan. Paisaia urbanoak nolakoak diren ikustea interesatzen zait. Afizio bat da niretzat.
Eta Donostia nola ikusten duzu egun, turistifikazio guztia tarteko?
Dena elkarri lotuta dago. Turista pilo bat daude, apartamentu turistikoen hazkundea hor dago, eta horrek eragina du. Donostia fisikoki mugatua dago, ez du gehiagorako ematen. Loiolako kuartelen eremua aukera interesgarria izango da. Nik urbanismoa ez dut inoiz egin, baina iruditzen zait Urumea ibaian zehar beste planifikazio bat egin zitekeela; ibai ertzean, baina Hernaniraino. Planifikazio zabalago bat egin izan balitz, dena naturalagoa izango litzateke. Baina zer gertatu da? Astigarragak bere arazoa du, Hernanik bere arazoa, Donostiako auzo batzuek berenak... baina zergatik ez dago planifikazio oso bat eremu horrentzat guztiarentzat? Bilbao Ria 2000 egitasmoaren moduko bat, adibidez. Oraindik egin daiteke. Plan bat.
