Kolektiboa da liburuzainen eta artxibozainen lana. Ibilbidea norberarena izan arren, ezinbestean batzen dira beste izen batzuk kontakizunera. Mari Jose Cabriak (Balmaseda, Bizkaia, 1957) gogoan du makina bat bekadunek eta aldi baterako beharginek eman dioten laguntza, eta elkarrizketan hainbatetan aipatu du Pablo Ortega, Balmasedako liburutegian eta artxiboan bere lekukoa hartu duen gaztea. Eta Noelia Herrera digitalizatzailearen azalpenak izan ditu makulu artxiboaren garrantziaren berri emateko. «Balmasedako artxiboko dokumentuak digitalizatzeko beharra zegoela ikusi genuen; antzinakoenetatik hasi gara, XVI. mendekoetatik, horiek daude-eta hondatuen; eta, hala ere, oso ondo daude kontserbatuta», esplikatu du Herrerak. Aberastasun hori jagon du Cabriak ia berrogei urtez, iaz erretiroa hartu zuen arte.
Zer-nolako agiriak daude artxiboan, batez ere?
Askotariko liburuak: aktenak, kontuenak, dekretuenak... Antzinakoak eskuz idatzita daude. Eta XIX. mendetik aurrera, espedienteak: obrenak, erroldenak, hilerrikoak... Garrantzitsua da Balmasedako historia ondo ezagutzea tokiko atala ondo garatu ahal izateko, ikerlari asko etortzen dira-eta [Pablo Ortega Balmasedakoa izatea balioetsi du]. Pablok bezala Historia egiten duten gehienek irakaskuntzatik jotzen dute, gutxik aukeratzen dute bibliotekonomian edo dokumentazioan espezializatzea; lanpostu gutxi ateratzen dituzte, halaber.
Haurra zinenetik liluratu zaituzte liburuek?
Tira, ume guztiak bezala, gutxi gorabehera. Baina, bai, gustatzen zitzaizkidan, eta liburutegia ere erabiltzen nuen. Balmasedan liburutegi bat geneukan. Hori ez zen hain arrunta: nire garaian, Bilbotik aparte Bizkaiko hiruzpalau herritan baino ez zeuden liburutegiak. Balmasedakoa 1957an edo 1958an sortu zuten, eta ez zegoen eraikin honetan, baizik eta herriaren beste puntan; arratsaldez zabaltzen zuten, 16:00etatik 22:00etara. Garai hartan, liburutegiak helduentzat ziren. Gu institutuan hasi ginenean, 11 urterekin, etxean bageneuzkan liburuak, baina ez asko; orduan, liburutegira joaten hasi ginen liburuak mailegatzera. Unibertsitate ikasketak egitera Zaragozara joan nintzen, 1975etik 1980ra; eta amaitu ondoren, gai honi buruz ikasten hasi nintzen, museo batean lan egiteko, edo artxibo batean, edo liburutegi batean.
Oso argi zeneukan nondik jo nahi zenuen, beraz?
Bai, horregatik ikasi nuen Filosofia eta Letrak. Neska izanda, normalena Irakaskuntza ikastea zen. Baina nik zeozer desberdina ikasi nahi nuen: batez ere, Geografia, Historia, Artea... 1988an, Balmasedako liburutegian zegoen neskak lana utzi zuen, eta ordutik ni izan naiz herriko artxibozaina eta liburuzaina.
«Historia egiten duten gehienek irakaskuntzatik jotzen dute; gutxik aukeratzen dute bibliotekonomian edo dokumentazioan espezializatzea»
Oraingo tokira ekarria zuten jada?
Ez, Celemin zubiaren ondoan zegoen oraindik. Hiru solairu zituen, burdinazko idazmakina bat, liburuz betetako areto bat eta Roberto Roderen pinturak horma osoan. Pintura horiek alegoria bat dira: erakusten dute zer garrantzi duten hezkuntzak eta irakaskuntzak hiribilduaren garapenerako. Bertoko funtsa garaiaren isla zen: euskaraz zeuden liburuak formatu honetakoak ziren [Martintxo hartu du; grapatutako koaderno bat da], eta oso gutxi zeuden. Halako batean, prentsan zera agertu zen: «Liburutegia euskarara zabaldu da etapa berrian. Liburuzain berriak beste giro bat eman dio udal liburutegiari». 1988a zen, eta jada eros zitezkeen euskarazko liburuak.
1980ko urteetan, gainera, eskari oso handia egon zen.
Eta Durangoko Azoka; ni urtero joaten naiz. Liburu ederrak zeuden, eta ilustrazio onak zituzten. Eta hasi ziren orain ikastola den ikastetxeko haurrak etortzen; orduko hartan Hijas de la Cruz ikastetxea zen, eta B ereduan ikasten zuten.
Euskarari tokia egiteko ideiarekin sartu zinen liburutegira?
Uste dut garaiaren eragina izan zela. EGA zuen Balmasedako Udaleko lehen langilea ni izan nintzen, adibidez. Kultura eta euskara oso lotuta zeuden, batez ere 1980ko urteetan. Liburutegiak gizartearen isla dira. Beti bizi izan dut prozesu kolektibo baten moduan: irakasleei entzun, lankideei, aldizkariak irakurri... Dena katalogoen bidez erosten zen, aldizkarien bidez. Eta interesa zegoen umeak liburutegietara sar zitezen. Etxeko lanak egitera joaten hasi ziren, eta jada ez zuten zertan lagunduta joan.
Noiz arte egon zinen lehen egoitzan?
1995ean, hemen ondoan dagoen lonja batera lekualdatu ginen. Eta prentsan atera ginen berriro, teknologia berriak sartu zirelako liburutegira. Zoragarria izan zen: ordenagailuak genituen, baita erabiltzaileentzat ere, informatikari buruzko ikastaroak eskaintzen genituen... Internet heldu zen, eta mundua aldatu zuen: ezagutza gehiago geneukan eskura.
Eta beste modu batean hasi zineten lanean.
Noski. Lehen, fitxak eskuz egiten genituen, boligrafoz, eta burdinazko makinarekin pasatzen genituen gero; eta artxibokoak ere, berdin [altxatu, eta Ortegaren mahairantz joan da, han dute-eta oraindik fitxategi zaharra, egurrezkoa. NANen eta liburutegiko txartelen kopiak gordetzen zituzten, Ortegak zehaztu duenez]. Eta fotokopiak egiteko, udaletxera joaten ginen, han zegoen-eta gailua. Hurrengo urratsa katalogo bateratua izan zen, jada hona etorri ginenean [2006]: jakin dezakezu ea liburua mailegagarri dagoen edo ez, eta ez bakarrik hemengo liburutegietan, baizik eta Kantabriakoetan, Gaztela eta Leongoetan... Eta zer egiten du liburuzain batek, bada? Irakurketa klubetan parte hartu, eta, nahi gabe, gauza batzuetan inplikatu. Adibidez, badago 27ko Belaunaldiko kide nahiko ezezagun bat, Josefina Bolinaga. Balmasedan jaio zen, eta gero Madrilera joan zen. Ari naiz, ea emakume horri buruz zeozer topatzen dudan.
Nola doa ikerketa?
Tira [barrez]. Aitor Larrinaga alkate ohi eta zinegotzia ere ari da. Ikertzen hasi zen Madrildik deitu zigutelako. Askotan, jendeak informazio bila deitzen duelako abiatzen dira ikerketak. Eta horregatik da gure lana hain liluragarria: besteen beharren eta interesen berri izaten dugulako.
Interesak ere aldatuko ziren, ezta? Ortegak nabarmendu du memoria historikoaren inguruko elkarte mordo bat dagoela herrian, baina gai horrek azken urteetan hartu du indarra.
Lehen, Erdi Aroa interesatzen zitzaigun, batez ere. XVII. mendeko protokolo notarialei buruz egin nuen nik tesina. Gero, 80ko hamarkadan, nagusiki demografia ikastera etortzen zen jendea udal artxiboetara. Memoria historikoa suspertu egin zen Gogora hasi zenean. Izan ere, Balmasedara errefuxiatuak etorri ziren. Bagenuen horren berri, baina nola ikasiko genuen?
80ko hamarkadan, liburuen formatua Martintxo-ren hau zen...
Bai; edizioa sinpleagoa zen.
«Teknologia berriak erabiltzen hastea zoragarria izan zen: ordenagailuak genituen, baita erabiltzaileentzat ere, informatikari buruzko ikastaroak eskaintzen genituen...»
Klera ere mahaira ekarri duzu [Elkar eta Kukai dantza taldea, 2024; Leire Bilbaok idatzia eta June San Sebastianek ilustratua]. Hor ere nabari da aldaketa bat.
Begiratu ilustrazio hau [Martintxo eta haren zaldia lehen planoan]. Eta begiratu Klera: tximeleta bat dago aurrera doana orriz orri, liburuaren amaierara heltzeraino. Hemen ilustrazioa landuagoa dago. Zergatik irabazi du sari bat, bada? [Haur eta Gazte Literaturako Espainiako aurtengo Sari Nazionala]. Hau da umeek ikusi behar dutena: ondo ilustratuta dauden liburuak. Liburuzainok liburuak erosten ditugunean, kontuan hartzen ditugu ilustrazioak adierazkorrak izan daitezela, zerbait gara dezatela, zerbait eragin diezaietela, erakuts diezaietela kritikoak izaten.
Liburuak ere aukeratzen zenituen?
Bai. Udalak aurrekontu bat lagatzen dizu, eta liburutegian lan egiten duenak dauka erabakitzeko ardura. Gustuak aldatu egiten dira. Eraikin honetara etorri ginenean, emakumeari buruzko atal bat sortu zen, 0 eta 5 urte bitarteko haurrentzako liburuak edukitzen hasi ginen, eta hori guztia [hainbat apal seinalatu ditu] haur eta gazte literatura da. Balmasedaren inguruko atala ere garatu da: herriaren historia, geografia, soziologia, hemengoak diren egileak... 1993aren bueltan ingurumen atalari ekin genion, orduan hasi ziren-eta ingurumenarekin lotutako diru laguntzak. Bizitzak eta gizarteak gidatzen zaitu, eta liburuzain batek aukeratzeko askatasuna izan behar du.
Zuk izan duzu?
Bai, noski, demokrazian egin dut-eta lan.
Aurrekontuak baino ez zaitu mugatu.
Bai, eta orain ez da arazo, liburutegien arteko mailegua dagoelako.
«Migratzaileentzat, paperik gabe datozenentzat, NANik ez dutenentzat, liburutegiak izaten dira gizartearekin daukaten aurreneko kontaktua; eta liburutegikoa da daukaten lehen txartela»
Liburuak aukeratzean, zelako pisua dute asko irakurriko diren liburu horiek, bestsellerrek, eta zelakoa hain harrera ona edukiko ez duten horiek baina horrelako funts batean ezinbestekoak direnek?
Oso argi izan dut: kalitatea lehenetsi dut beti. Eta gehien erosi dudana haur eta gazteentzako liburuak izan dira: aurrekontuaren %60 erabili izan dut horretarako. Izan ere, hiruhileko bakoitzean herriko ikastetxe guztietako ikasleak etortzen dira liburutegira, eta ume bakoitzak liburu bat eramaten du etxera hiruhileko osorako. Horrelako liburuak behar dira gehien, haurrak ez dizulako esango: «Mari Jose, emadazu Klera». Ez: nik eman behar diot Klera. Aldiz, beste liburu batzuek dagoeneko oihartzuna dute komunikabideetan.
Zure lana izan al da literatura jakin bat sustatzea, hainbesteko oihartzunik ez duen hori?
Ahalegintzen gara Balmasedaz argitaratzen den guztia erosten; saiatu naiz haurrentzako liburu asko erosten, batez ere euskaraz, haurrak etortzen direnean ikus dezaten euskarazko lan erakargarriak daudela; emakumeen atala ere inportantea izan da niretzat. Orain immigrazio funts bat egingo dute. Garai batean, arabieraz idatzitako liburuak erosten hasi ginen. Migratzaileentzat, paperik gabe datozenentzat, NANik ez dutenentzat, liburutegiak izaten dira gizartearekin daukaten aurreneko kontaktua; eta liburutegikoa da daukaten lehen txartela. Jende horrek eskubidea du beren hizkuntzan irakurtzeko: hala diote IFLAren arauek [Liburutegien Elkarte eta Erakundeen Nazioarteko Federazioa].
Askotan esaten da liburutegiek ekarpen kulturala ez ezik ekarpen soziala ere egiten dutela, egoteko leku bat direlako, elkartzeko leku bat...
Bizikidetza tokiak izaten dira. Areto hau ikustea baino ez dago: gizon hura memoria historikoaz ikasten ari da; beste hori egunkariak irakurtzen ari da; horkoa erretiratuta dago, eta gauza batzuk prestatzen ari da; goiko ikerlari horiek tokiko funtsa aztertzen ari dira. Pentsa liburutegian egotea doakoa dela, inork ez dizula galdetzen zertara etorri zaren; liburu bat eraman nahi duzunean bakarrik eskatzen dizute zerbait.
Ikerlariak aipatu dituzu. Askotan eman izan dizkizute eskerrak publikoki...
A, bai! [barrez]. Ondo tratatu ditudala uste dutelako.
Zer harreman izan duzu haiekin?
Oso ona, orain Pablok bezalakoa. Jendea etortzen da, eta esaten dizu, adibidez: «Ikertu nahi dut Alfonso Martinez Ricori buruz —Balmasedako musika bandako zuzendaria izan zen—». Eta dokumentazio osoa ateratzen diozu, musika espedienteak... Eta inoiz ez dugu oztoporik ipini dokumentu bat digitalizatzeko eta bidaltzeko. Lehen, ezin genuen hori egin. Interes handia dago; Balmaseda antzinako hiribildu bat da, historia luzea duena, eta hemengo jakintsu nahikotxo egon dira.
Ez da azken urteetako kontua, beraz.
Ez; Martin de los Herosek Balmasedako historia idatzi zuenetik dator [1926]. Balmasedak oso artxibo aberatsa du; herri guztiek ez dute XVI. mendetik aurrerako artxibo bat. Esaten da [Espainiako] Independentzia Gerran udaletxeko liburu eta paper guztiak hartu eta Karrantzara eraman zituztela. Balmaseda jakitun izan da dokumentazio hori inportantea zela bere hiribildu izaera ziurtatzeko: koroarekin edo beste norbaitekin izandako auzietarako, hiribilduaren pribilegioak behar zituen.
Haurrak ikastetxetik etortzen dira... Zahartzen direnean ere etortzen dira?
Nerabeak etxeko lanak egitera etortzen dira normalean, eta klaseko liburuen bila. Gero, beste garai bat hasten da, niri ere gertatu zitzaidan: ikasten ari zarenean, ez duzu hainbeste denborarik irakurtzeko, eta batez ere unibertsitateko liburutegiak erabiltzen dituzu. Eta jendeak oposizioak prestatzen dituenean, liburutegi publikoetara itzultzen dira, oposizioetarako eskuliburuak dauzkagulako. Erretiratzen zarenean, jada nahi duzun beste irakurtzeko astia daukazu.
«Saiatu naiz haurrentzako liburu asko erosten, batez ere euskaraz, ikus dezaten euskarazko lan erakargarriak daudela»
Irakurtzeko modua aldatu zaizu?
Asko. Denbora edukitzea funtsezkoa da. Nire espezialitatea zenari buruzko liburuak irakurtzen ari naiz: historiaren barruan, asko interesatzen zitzaidan arte garaikidea. Bilboko Arte Ederren Museoko hitzaldietara joaten naiz, eta liburuak gomendatzen dituzte. Eta euskarazko eta gaztelaniazko irakurketa taldeetan parte hartzen dut [Unai Elorriagaren Francesco Pasqualeren bosgarren arima (Susa, 2024) hartu du eskuetan]. Irakurtzeko denbora behar da, eta denbora lortzen duzu lanik ez eginda [barrez].
Zure ustez, zein da Balmasedako artxiboko dokumenturik inportanteena?
Joana I.a Gaztelakoa Eroa-ren foruen berrespena. Eta lehen liburuak: lehen dekretuena, lehen kontuena... Horiek Historia Museoan daude [foruen berrespena, berriz, udaletxean dago, alkatearen bulegoan, suteen kontrako armairuan babestuta, XVI. mendeko beste dokumentu askorekin batera. Armairua 1772koa da, eta paretan sartutako harrizko kutxa bat, bi ateduna: bata egurrezkoa, eta kanpokoa burdinazkoa. Elkarrizketa bukatutakoan hara jo du Cabriak, eta berehala topatu ditu gura zituen agiriak: Enrique IV.a Espainiako erregearen errege pribilegioa, 1466koa, eta Joana erreginaren foruen berrespena, 1511koa. «Hauek salbatuko nituzke»].
