Urtzi Ugalde: «Indibidualismoaren ondorioz, heriotza norberaren arazo bihurtu da»

Amaren heriotzak eta doluak akuilatuta, olerkiz eta marrazkiz osatutako artefaktu bat ondu du Urtzi Ugaldek (Bilbo, 1984): Ama (Trinchera argitaletxea). Opari intimo bat zena «auzoterapia» bilakatu da. Durangoko Azokan aurkeztuko dute etzi, eta Euskal Herriko hainbat lekutan ibiliko dira ondoren.

Minbizia diagnostikatu eta lauzpabost hilabetera hil zitzaizun ama. Dolua heriotza baino lehen hasi al zen?

Bai. Ez dakit horretarako hitzik dagoen ere: doluaren aurrekoa, agurtze prozesua... 2024ko abuztuan, minbiziaren izen-abizenak eta pronostikoa zehaztearekin batera, makineria osoa hasi zen martxan: bai amarena, bai ingurukoena, baita nirea ere. Dolua faseka banatzen dute, normalean, baina nik ez ditut gogoratzen: ez onartzearen fase hori edukiko nuen, seguruenik, baina gogoan dut nahiko arina izan zela. Gainera, amak oso erraz jartzen zituen gauzak.

Olerkiak eta irudiak egiten hasi zinen, harentzako opari moduan, hasieran. Zergatik piztu zitzaizun amari opari bat egiteko beharra?

Hasieratik izan nuen klik hori: ondo dakigu bizitza efimeroa dela, baina onartzea beste kontu bat da; uste dut nik onartu nuela. Eta nire bizitzaren atzera begirako bat egiten hasi nintzen. Ordenagailuan gauza asko topatu nituen: hainbat poema, batez ere maitasun esperientzia batzuei lotutakoak, eta batu egin nituen. Liburuaren erdia diagnostikoaren aurretik egindako lanek osatzen dute, eta beste erdien abiapuntua amaren prozesua izan zen. Hasieratik baja hartu, eta lanketa bat egiteko aukera izan nuen. Ez naiz marrazkilaria, ez naiz idazlea, ez naiz artista, baina pentsatu nuen: «Zergatik ez?». Ez dakit sorkuntzaren muga non dagoen. Hori guztia amarekin konpartitu nuen lehendabizi: poesiaren euskarria aprobetxatu nuen etxean lantzen ez genituen gaiak aipatzeko: maitasuna eta sexua, adibidez. Liburutxo hark QR bat zuen amaieran: gure argazkiekin egindako muntaketa batera zeraman, eta Jon Maiaren Kantu berri bat gara ikuskizunerako bi sarrera zituen. Eskertza moduan egin nuen, amak emandako guztiagatik.

Olerkiaren moldeak aukera ematen du sintetikoa izateko, gauzak detaile txikiekin eta asko garatu beharrik gabe adierazteko. Dolu prozesuetan kostatu egiten da-eta ideia batzuk zehaztea. Poesiak hor ere lagundu dizu?

Poesia beti izan dut gogoko, baina ez zen izan erabaki arrazional bat, horrela irten zitzaidan. Errazagoa egiten zait sakontasuna edo maitasuna adieraztea. Koadernotxoa osatzeaz gain, beste lanketa bat egin nuen niretzat: astekari moduko bat. Diagnostikoaren berri izan eta gero, gako batzuk jasotzen hasi nintzen, ez ahazteko. Kontsultetan esaten ziotena, baina baita alde humanoa ere: gure semea noiz geratu da azkenekoz amamarenean lotan? Gauzatxo horiek ere artefaktu honetara eraman ditut, testuingurua jartzeko. Baina bai, nik uste dut poesia izan zela gauza horiek amari transmititzeko biderik errazena. Liburua eman, eta esan nion: «Irakurri lasai, orain ez dut berba egin nahi horren inguruan». Pila bat eskertu zidan; oso hunkigarria izan zen. Jon Maiak hitzaurrea egin zuen oparirako, ze amak oso gogoko zuen; ikuskizunean, elkar besarkatu zuten.

«Poesiaren euskarria aprobetxatu nuen etxean lantzen ez genituen gaiak amari aipatzeko: maitasuna eta sexua, adibidez»

Zure ustez, heriotza tabu da gaur egun: ezkutatzeko joera dago, eta, hartaz hitz egiten denean, kutsu negatiboa ematen zaio. Doluan dagoen jendea bakartu egiten du horrek? Heldulekuak kentzen dizkio?

Bai. Zera esateko joera dugu: zergatik niri? Zergatik orain? Zergatik horrela? Eta ez gara konturatzen beste asko ari direla gauza bera pasatzen bai Euskal Herrian, bai munduan. Eta haiek ere galdera horiek egiten dizkiote beren buruari. «Ez naiz bakarra» esate hutsak lagundu egiten du, batzuetan. Gizartean kultura erlijioso bat egon da, heriotza oso presente izan dugu, agian gehiegi, modu oso-oso esplizitu eta bortitz batean: gorpuekin kalejirak egiten ziren, etxeetan egoten ziren... Globalizazioaren eta indibidualismoaren ondorioz, heriotza norberaren arazo bihurtu da. Uste dut hor erdibide bat behar dela. Baina hil egingo garela onartzea, noiz-eta erritmo oso arin bizi garen honetan... Uste dut ez gaudela prest psikologikoki. Bizitzan dena planifikatzen dugu, heriotzarekin lotutakoak izan ezik. Nola nahi nituzke igaro nire azken egunak? Edo, gaixotuko banintz, nola zaintzea nahiko nuke? Amak oso argi zuen hori, hainbat esperientzia izan zituen-eta minbiziarekin eta gaixotasun neurodegeneratiboekin, bai familian, bai lagunekin. Berak ere jasan zuen zaintzaren zama. Azken borondateen dokumentua egina zeukan, eta argi zeukan ez zuela nahi bera mendeko bihurtu eta besteek zama hori eduki behar izatea. Elkartasun keinu bat izan da, azken finean, eta horren ondorio izan da eutanasiaren erabakia.

Gertuko bat galtzean, badago hari buruz une oro hitz egiteko bulkada bat. Horregatik erabaki duzu opari pribatu ba publikoago bihurtzea?

Zalantza pila bat izan nuen horrekin. Bitarte horretan, Inurri elkartekoekin ere jarri nintzen harremanetan, prozesuari buruz informatzeko. Amarentzako omenaldi bat ere bada, baina esango nuke hautu humano-politiko bat ere izan dela, eta autoterapia bat. Pertsonaletik kolektiborako salto hori egin nahi nuen, askotan feminismoaren ikuspegitik gehiago landu den hori. Bada, gai honetan ere pertsonala kolektiboa da, eta gehiago kolektibizatu behar ditugu horrelako gauzak.

Zertan igarri daiteke helburu politikoa?

Esateko modu bat da; izan ere, sozializazio prozesu bat dago tartean, eta autokritika egin behar da. Ekoizpenera bideratuta gaude, eta lanean denbora gehiago pasatzen dugu gure lagunekin eta senitartekoekin baino. Amak esan zidan: «Gu hiltzeko jubilatzen gaituzte». Zaintza berrikusi behar dugu. Politikoa agian hitz handia da, baina hori islatzen du. Konturatu gabe egindako prozesu bat izan da, eta, neurekoia izanda, on egin dit. Ikusten ari nintzen sozializazioak on egiten zidala: hasieran pixka bat gotortuago egon nintzen, baina prozesuak lagundu dit askeago sentitzen, bizitzen eta hitz egiten. Nahiz eta askotan deserosoa izan.

Liburuaren aurkezpenetan ere ahaleginduko zarete heriotzaren eta minbiziaren gaia sozializatzen, ezta?

Bai. Adibidez, Inurriren egoitzan aurkeztuko dugu, Usurbilen, inurri askorentzat ere lagungarria izan daiteke eta. Eta Bilbokoa oso berezia izango da. Ama iazko abenduaren 19an hil zen, eta abenduaren 16an Errondabiden omenduko dugu, Bilboko alde zaharrean, bere auzoan, giro militante eta aktibista batean.