Inguruan dauden mamu batzuk ikertzen ditu Leire Larizgoitia DIPCko ikertzaileak (Gasteiz, 1998): neutrinoak, alegia. Atomoa baino txikiagoak diren partikula batzuk dira neutrinoak. Masa hain txikia dutenez, oso azkar mugitzen dira, bidean ia energiarik galdu gabe. Partikulak antzematea «oso zaila» da, Larizgoitiaren arabera, nahiz eta egunero izakien gorputzak zeharkatu. Neutrinoak ikusteko detektagailuak eratzen ditu ikerlariak. Horren inguruan aritu zen asteartean Donostian Qué sabemos de... ziklokoNeutrinoen abentura kosmiko eta polarra hitzaldian, Carlos Pobes fisikariarekin batera.
Noiz hasi zitzaizun fisikaren inguruko interesa?
EHUn Fisika ikasten ari nintzela, CERNlaborategira [Ikerketa Nuklearrerako Europako Kontseilua] joateko aukera izan nuen. Han, neutrino taldean sartu nintzen, hango esperimentu batean, eta, nire ustez, hor hasi zen nire ikerketa bidea. Hortik aurrera, neutrinoetan zentratu naiz nire ibilbidean.
Gero Kanadako Queens unibertsitatera joan zinen. Alor esperimentalean zentratu zinen?
Bai. Laborategiak genituen, eta, lan praktikoa izateaz gain, munduan dauden esperimentu guztiei buruz hitz egiten ziguten. Neutrinoekin edo partikulekin materia ilunaren inguruan dauden munduko esperimentu guztiak ezagutzeko aukera izan genuen, eta hori oso aberasgarria izan zen.
Etengabeko komunikazioa dago teorikoen eta esperimentalen artean?
Bai. Ezinbestekoa da batak bestearen laguntza izatea, oreka mantentzeko. Teoria beharrezkoa da esperimentuak aurrera ateratzeko; esperimentuak behar dira teoria sendo bat izateko. Nire taldea esperimentala da, eta ni ere esperimentala naiz, baina etengabe ari gara teorikoekin lanean, haiekin simulazioak egiten eta guri feedback moduko bat ematen.
Ezinbestekoa da teoriaren eta praktikaren artean oreka egotea?
Bai. Behar ditugun esperimentuak egiteko, teorikoek kalkuluak egiten dituzte, eta esaten digute zer den hobea. Gainera, datuak ditugunean, teorikoekin lanean gabiltza etengabe, haiek interpretatzeko.
Noiz entzun zenuen neutrino hitza lehendabiziko aldiz?
Lanean hasi nintzenean. Niretzat oso harrigarria izan zen neutrinoak zer ziren ikastea, eta hortik aurrera erabaki nuen hori zela nire ikerketako bidea.
Zergatik?
Neutrinoak oso partikula iheskorrak dira, eta interesgarria iruditu zitzaidan hori; ezin dira ikusi, baina leku guztietan daude. Milioika neutrino ditugu gure mundua zeharkatzen, baina ez dute interakziorik ia ezerekin. Haiek harrapatzea oso zaila da.
Zein da neutrinoen bitxikeria?
Nire ustez, bitxiena da edozein lekutan daudela, edozer zeharkatzen dutela; hitz egin bitartean, gu zeharkatzen ari dira, inolako interakziorik gabe. Gure mundu mekanikoan, pilota bat objektu baten kontra botatzen baduzu, objektua mugitu egingo da; neutrinoak ez, ordea. Neutrinoak mamu modukoak dira: gure inguruan daude, baina ez ditugu ikusten.
Neutrinoak ikustea oso zaila da. Erronka gisa hartzen duzu?
Bai. Neutrinoak partikula neutroak dira, eta bakarrik partikula jakin batekin izan dezakete interakzioa. Fisikariok esaten dugu neutrinoek hiru zapore dituztela. Orduan, zapore bakoitzeko neutrinoak bere parekidearekin izan dezake interakzioa, eta, hori gertatzeko probabilitatea oso txikia denez, zaila da neutrinoak antzematea. Beste partikulekin interakzioa izatea eta, gainera, hori ikustea askoz ere zailagoa da, detektagailu desberdinak erabili behar direlako zapore bakoitzeko neutrinoak ikusteko.
Nola antzematen dituzue neutrinoak orduan?
Behar ditugun teknologiak eta detektagailuak oso sofistikatuak dira. Ez da gauza erraza: lan asko egin behar da detektagailuak sortzeko.
Zer-nolako ezaugarriak izan behar dituzte detektagailuek?
Orokorrean, detektagailuek oso handiak izan behar dute, ipar poloan dagoenaren modukoak. Teknologia super konkretuarekin egin behar dira: probabilitate txikia dagoenez neutrinoak ikusteko, gutxienez beste gauza guztiak ondo egoteko.
Neutrinoak hiru zaporetakoak badira, detektagailuak horretara egokitu behar dira?
Bai. Detektagailuak neutrinoen interakzioen araberakoak izango da. Neutrino detektagailu bat eraikitzeko orduan, oso argi izan behar dugu zer den gure helburua eta zeintzuk diren neutrinoaren iturriaren ezaugarriak. Horren arabera diseinatuko dira detektagailuak.
Neutrinoak bilatzeaz gain, beste aplikazioren bat badute detektagailuek?
Bai. Eraikitzen ari garen teknologia medikuntzan erabil daiteke, minbizi eskanerrak egiteko.
Non aurkitu daitezke neutrinoak?
Modu artifizialean, erreaktore nuklearretan eta Europako Neutroien Espalazio Iturrian. Bertan eraikitzen ari dira hurrengo belaunaldiko neutrino detektagailurik handiena izango dena, Suedian, hain zuzen ere. Orain eraikitzen ari naizen neutrino detektagailua horra bidaliko dugu.
Modu naturalean non aurki daitezke?
Gertuen dagoen neutrinoen iturria Eguzkia dela esango nuke. Eguzkiak izugarrizko neutrino kantitate handia emititzen du, beste elementu astrofisiko batzuekin batera: izarrak, planetak, kraterrak... Beraz, neutrinoak erabiltzen dira gure espazioaren mapa bat egiteko.
Nola sortzen da espazioaren mapa?
Neutrinoak neutroak direnez, ez dute beren bidea kurbatzen elektroiek bezala: atera diren lekutik zuzenean joango dira norabide batean. Orduan, teleskopioekin neutrinoa dagoen leku horretara apuntatzen ari bagara, eta neutrino interakzioa ikustea lortzen baldin badugu, egin duen bidea berreraiki daiteke. Neutrinoaren iturria zein den jakiteko gai izango gara, alegia.
Zein da neutrino artifizialen eta naturalen arteko desberdintasuna?
Neutrinoen energia oso garrantzitsua da, eta iturriaren araberakoa izango da hori. Espaziotik datozen neutrinoak oso energetikoak dira, eta erreaktoreetan sortzen diren neutrinoak energia baxukoak dira. Orduan, detektagailu oso desberdinak izango dira: detektagailu oso handiak erabili behar dira espaziotik datozen neutrinoak ikusteko.
Orain zer duzu esku artean?
Orain bi proiektu handitan sartuta gaude DIPCn. Horietako batean, neutrinoen interakzio konkretu bat frogatu nahi dugu. Bestean, teknologia eta material desberdinekin detektagailuak eraikitzen ari gara; oso txikiak izango dira, 20 kilokoak.
Beste diziplinekin harremanetan ibiltzen zarete?
Bai. Ez dugu bakarrik fisikariekin lan egiten; gure laborategian ingeniariak, teknikoak eta kimikariak ere badaude. Denek beren parte txikia jarri behar izaten dute halako esperimentu handiak aurrera ateratzeko.
Nola helarazi jendeari neutrinoek duten garrantzia?
Pentsatzen da unibertsoaren hasieran ez zegoela ezer, baina badakigu gure munduan materia eta antimateria daudela. Dena dela, materiaren kantitatea eta antimateriarena desberdinak dira: hasieran ezer ez bazegoen, zergatik ez dago materia eta antimateria kantitate bera? Neutrinoek dute galdera horren erantzuna.
Etorkizunean zer ikertu nahi zenuke?
Oraindik urtebete falta zait tesia entregatzeko, baina neutrinoekin jarraitzea gustatuko litzaidake, partikulekin. Nire pasioa laborategian aritzea da, esperimentuak egiten jarraitzea, talde batekin. Neutrinoekin ez bada, antzeko zerbait izatea nahi dut. Laborategian geratuko nintzateke, baina ez dakit non.
Ezinegona dago ikerketaren esparruan?
Bai, hori da gutxien gustatzen zaidana. Ikerketaren munduan leku batetik bestera gabiltza une oro, ez dugu lanbide finkorik lortzeko aukerarik.
