Irakurri serie honetako artikulu guztiak
Biribila, leuna, mamitsua, urtsua... Behinolatik da sagarra tentazioaren fruitua. Genesiaren liburuan aipatzen da sagarrari kosk egiteagatik kanporatu zituztela Edenetik Adam eta Eva. Zalantza dago paradisuan zegoen ongiaren eta gaizkiaren zuhaitza sagarrondoa ote zen; izan ere, hainbat adituren hitzetan, itzulpen akats batek bihurtu zuen hebreerazko fruitua, malus, latinezko sagarra edo gaizkia, malum, erromatarren hizkuntzan sagarra eta gaizkia sinonimoak baitira.
Testu sakratuan, beraz, ez zen zehazten zein zen fruitua, berdin-berdin izan zitekeen mahatsa, mingrana, pikua edo udarea, baina erratak ez du mitoan eragin, sagarra debekatutako fruitua baita oraindik, tentazioaren sinboloa, eta ez da denboran edo geografian horren urruti joan behar horren zantzuak topatzeko. Aymeric Picaud erromesak halaxe deskribatu zuen Euskal Herria 1134an: «Bertako biztanleen ohiturak basatiak dira, ulertezina den hizkuntza batean mintzatzen dira, eta herrialde osoa basoz itxia dago, mendi altuekin, non ez dagoen ez ogi ez ardorik, sagarrak, sagardoa eta esnea baino ez».
Geroxeago Pierre Lancre inkisidoreak egindako deskribapena ez da samurragoa: «Sagarraren lurraldea da, emakumeek sagarrak soilik jaten dituzte, sagarraren zukua soilik edaten. Evak dira, Adamen semeak seduzitzeko. Mendian bizi dira, erabateko askatasun eta soiltasunean. Gizonari eta deabruari entzuten diote, limurtu nahi dituzten sugeari kasu eginez».
Josu Ozaita (Ibarra, Gipuzkoa, 1980) sagarraren historia ikertzen aritu da. Antropologoak Txalapartak argitaratutako liburu batean topatu zuen inkisidoreak utzitako arrasto latza: «Bertan aipatzen da hirurogei emakume euskaldun sutan erre zituela. Eguneroko bat da. Bere justifikazioa da emakumeak aske bizi zirela eta sagarraren muztioa edaten zutela. Erlijioak beti lotu du sagarra tentazioarekin, eta harentzat bekatua zen hori». Lancre 1609. urtean etorri zen Bordeletik Ipar Euskal Herrira. Tableau de l’inconstance des mauvais anges et démons (Aingeru eta deabru gaiztoen aldakortasunaren taula) liburuxkan torturapean hartutako aitorpenak jaso zituen, hala nola akelarreena: «Hendaiako hondartzan 12.000 lagun elkartu dira akelarre batean».
Inesa Gaxenen sagarrak
XVII. mendeko gertakizunak orain ari dira azaleratzen. Hondarribian, Sagarraren izenean, amen. Sorginkeriaren kronika izeneko bisita gidatuak prestatzeari ekin zioten duela hiru urte. Bertan, Inesa Gaxenen istorioa kontatzen zen. Maria Illarra eta Maria Etxegarai bezala, sorgintzat jo zuten hura ere. Alkateek hainbat neskatoren lekukotasunak hartu zituzten aintzat, horiek esan baitzuten sorginek deabruarengana eraman zituztela gauez —deabrua euskaraz mintzatzen zen, eta buztana eta hiru adar zituen—, eta dantzatu ostean sagarrak eskaini zizkietela. Gaxenek pikuak eta sagarrak eskaintzen omen zizkien.
Bada, sagarra, deabruarekin lotutako fruitua zen, eta, horregatik, zera uste zuten: sagar asko dagoen lekuan, deabru asko dagoen seinale. Halako kondairak zabaldu izan dira zenbait kulturatan, nahiz eta greziarrek eta zeltek jakinduriarekin lotu izan duten. Norvegiako mitologian, berriz, urrezko sagarra eternitatearen, maitasunaren eta jakinduriaren sinbolo da. Txinan, bakearen sinbolo. Kultura batzuetan sagarra sakratua zen. Sinbolo unibertsala da. Ipuinetan, kantuetan eta elezaharretan maiz aipatu izan da, eta margolari handiek ere erruz pintatu dute sagarra: Cezannek, Magrittek, Monetek... Orain Apple markaren ikurra ere bada.
Ekialdetik ekarri omen zituzten sagarrondoak. Kazakhstan omen da jatorria. Alma-Ata edo Almaty, herrialdeko hiriburu zaharraren izenak, horixe esanahi du kazakheraz: sagar askoren lekua edo sagarren mendia. Sagar hitzaren jatorriaz ere teoria ugari daude. Michel Morvan hizkuntzalariaren arabera, arabierazko sagar edo shajar hitzetik dator, zuhaitza esan nahi baitu.
Zetaren bidetik iritsi zen sagarra Europara. Italiako Sammardenchia-Cueis aztarnategian K.a. 4.000 urte baino lehenagoko haziak aurkitu zituzten. Euskal Herrian K.o. lehen mendekoak dira lehen erreferentziak. «Estrabon geografo greziarrak zioenez, edari bat egiten zen hemen, sagar pusketak egosita, uretan nahastu eta eztiarekin. Phitarra deitzen omen zitzaion».
Ozaitak Usurbilgo Udalarentzat egindako lanean zerrendatu ditu datak. «XVI. mendean, Gipuzkoako paisaiaren laurdena sagastia zen, eta, Bizkaian, herena. 1931. urtean, zortziehun sagardotegi omen zeuden Euskal Herrian, hirurehun Gipuzkoan. Jose Uriak sagardoaren inguruko lan bikaina egin zuen, eta hor daude historiari lotutako hainbat kontakizun, baita Antxon Agirre Sorondoren Sagardoa lanean ere».
«Kultura guztiek dituzte izatea eraldatzen duten edari eta edabeak. Euskal Herrian, hegoaldean ardoa izan da, eta, iparraldean, sagardoa»
JOSU OZAITA Antropologoa
Ozaitak argi du herrialde guztiek izan zutela bere edaria: «Kultura guztiek dituzte izatea eraldatzen duten edari eta edabeak. Euskal Herrian, hegoaldean ardoa izan da, eta, iparraldean, sagardoa». Antropologoaren hitzetan, sagarra eta sagardoa Euskal Herriko bizimoduaren ardatz izan dira mendeetan, eta, horregatik, herri ondare garrantzitsuak dira: «Nabarmen ikusten da hori hainbat arlotan: historian, kulturan, nekazaritzan, hezkuntzan, sorkuntzan, turismoan, paisaian, garapen ekonomikoan, enpleguan, merkataritzan eta lurralde antolaketan. Haatik, ez dira kontzeptu geldoak. Bizi-bizirik daude».
Sagardoak egunerokoan garrantzi handia zuela dio Ozaitak: «Baserri guztietan zegoen sagardoa, eguneroko edaria zen. Umeek phitarra edaten zuten, sagardoa urarekin nahastuta egindako edaria. Baserritarrek ere edaten zuten phitarra, belazeetara belarra moztera joaten zirenean. Freskagarri bat zen».
Mila sagar mota
Toponimian, etxeen izenetan, abizenetan... denean aurkitzen dira sagarrarekin lotutako erreferentziak, baita arkitekturan ere: «Lehen baserrietan, sagardoa egiteko beharrak eragina zuen arkitekturan, eta dolarea goian jartzen zuten. Etxerako egiten zuten sagardoa. Arbasoen jakintza dago hor. Mila sagar mota zeuden, eta hori altxorra zen, bakoitzak zapore bat zuen...».
Bitxikeriak ere badaude. Lapurdin, esaterako, sagar lapurreta zigortua zegoen. Tolosan herri kanpoko sagarra sartzea debekatu zuten. Hondarribian, berriz, bertako sagardoa baino ezin zen saldu. Gipuzkoa eta Bizkaiko ordenantzetan eta foruetan heriotza zigorra ezartzen zitzaion bost sagarrondo mozten zituenari. Hernanin, berriz, espedientea zabaldu zuten beste herri bateko sagardoak saltzen saiatzeagatik...
Kultura oso bat dago, bada, sagarraren atzean, bizimodu bat, eta identitate bat. Ozaitak hala dio: «Sagardo kulturak bereizi egin dezake: pertsona, herria, nazioa… eta bereizi egiten du. Bizitzaren parte da. Mundu globalizatu honetan, gainera, harrotasuna dakar identitatea sagardoarekin lotzeak. Munduan, Euskal Herriari nortasuna ematen dio sagardoak».
«Sagardoaren definizioa, bere baitan, sinplea da: sagar zuku hartzitua; baina ez da edari hutsa, kulturaz blaiturik dago eta»
JOSU OZAITA Antropologoa
Alderdi soziala ere aipatu du antropologoak: «Sagardoaren definizioa, bere baitan, sinplea da: sagar zuku hartzitua; baina ez da edari hutsa, kulturaz blaiturik dago eta. Sagardoaren inguruko kultura eta bizitza aztertzen baditugu, konplexutasun horretaz jabetuko gara. Eta sagardoa, zerbait izatekotan, harremana da: sagar bilketa, sagardoa egitea... Harremanak izateko modu bat da, komunitatea egitekoa».
Errituak ere sortu ziren pixkanaka-pixkanaka. Txotx egitearena da bat, familiako eta lagunarteko festa, eta baita txapalarta jotzea edo kirikoketan aritzea ere. Juan Mari Beltranen hitzak jaso ditu antropologoak. Musikariaren arabera, sagarra jotzetik sortu zen txalaparta, soinu eta erritmo horretatik, eta sagardoa egitearen amaiera ospatzetik. Kirikoketan aritzen zirenean berdin: talde lana zen, elkarrekin egiten zuten, maiz auzolanean. «Lana zen, baina lana jolas bihurtu zen; herri kirolak ere hala sortu ziren».
