Gainezka egitear

Su txikian jarritako heltzeari hauspo gehiegi emandakoan gertatzen da: erre egiten da jatekoa, edo gainezka egiten du. Errepikatzeak baditu esangura ezberdinak: ez dira gauza bera berriz jatea, eta behin eta berriz ahora etortzea. Eta hori da formula askoren arriskua, baita sukaldaritza saioena ere: etenik gabe hazi dira, eta betekadaren eta behin eta berriz ahora etortzearen mugan daude, lehiaketen eta reality-en zaku berean sartu direlako asko.

Eman begiratu bat BERRIAko aste honetako telebista programazioari: Txoriene (ETB1), Joseba Argiñano Sukalerrian (ETB1), Jateko modukoa (ETB1), Juego de cartas (ETB2), Trío de ases (ETB2), A bocados (ETB4), Historias a bocados (ETB4), Torres en la cocina (La1), MasterChef Celebrity (La1), Las recetas de Julie (La2), Cocina abierta de Carlos Argiñano (Antena 3), Pesadilla en la Cocina (La Sexta)... Oraingoak dira horiek, baina izan ziren lehentxeago: El club del tupper (ETB2), No es país para sosos (ETB2), Robin Food (ETB2 eta Tele 5), Cocina con Sergio (La1), Un país para comerselo (La1), Top Chef (Antena 3), Cocineros sin estrellas (Tele5), Todos contra el chef (Cuatro), Esta cocina es un infierno (Tele5)... Eta Ipar Euskal Herriko ikusleek ere aski ezagunak dituzte Top Chef (M6), Le Meilleur Patissier (M6), Un dîner presque parfait (M6) eta garai bateko La Cuisine des Mousquetaires (FR3) eta bertako Maite sukaldari ezaguna, besteak beste.

Betekada sekulakoa da. Saio horietako asko nazioartean arrakasta izan duten formatuak dira, bere horretan ekarri eta kopiatutakoak. Eta sortzen da halako unibertso katramilatu bat sukaldaritzaren inguruan, neurririk gabea. Debalde ikus daitezkeenak baitira horiek, baina beste milaka daude ordainpeko kanaletan, Interneten, Youtuben... Sasha Correa kazetari gastronomikoak eman du datua, BCC Basque Culinary Centerrek ondutako 50 miradas liburuaren egileetako bat da bera: «1940tik 2020ra, hogei milioi kanal sortu dira Youtuben gastronomiari lotutakoak». Eta ez du alferrik jarri mugarria 1940an, James Beard sukaldari estatubatuarraren I love to eat saioa izan ei zelako telebista saio horien aitzindaria: «Hura izan zen sukaldaritzarekin lotutako aurreneko telebista saioa; aurreneko tanta. Gaur egun, gainezka egitear dagoen itsasoa da».

Eta Correak «itsasoa» aipatu duen tokian, Lakshmi Agirrek «burbuila» aipatu du. Idazle gastronomikoa da Agirre, eta irakaslea BCCren Kazetaritza Gastronomikoko masterrean: «Oraintxe bertan, burbuila bat ari da sortzen ikus-entzunezkoetan gai gastronomikoen inguruan. Duela urte batzuk, ez zegoen halakorik. Asko ari da ekoizten. Ez dakidana da ongi ari ote den ekoizten; izan ere, badirudi denak balio duela. Baina oso litekeena da saturazio puntu horretara iristea laster».

Sukaldea eta ikuskizuna

Arreta aldatu egin dela nabarmendu du Correak. 1990eko hamarkadara joan da, eta azaldu food network kontzeptua orduan sortu eta garatu zela —parrilla bat 24 orduz eduki gastronomikoekin betetzeari deitzen zaio horrela—. «Horrek dakarrena da formatuaren eta edukien dibertsifikazioa, berrikuntza... eta gastronomiaren aukera dramatikoak detektatzen dituztela. Sukaldean sortzen den giza harremanetan jartzen da arreta, aberastasun dramatikoan, humanoan. Eta telebista hasten da zain hori ustiatzen». Izan ere, hasiera hartan, errezeta bat eman edo plater bat nola egiten zen esplikatzea zuten James Beardek, Julia Childek... «Baina hori beste zerbait bihurtzen da: ikuskizuna da gehiago. Sukaldaritza erabiltzen da lehengai gisa entretenimendu saio baterako: ekoizpena, gidoia, pertsonaiak... entretenimenduari begira sortu eta pentsatzen dira».

Eta funtzionatu du formulak, eta funtzionatzen du formulak, eta ulertzekoa da formulak funtzionatzea, gastronomiak ikus-entzunezkoetan funtzionatu egiten baitu. Agirrek azaldu du: «Ulertzen dugun kode bat da, gertatzen dena ulertzen laguntzen diguna, nor garen ulertzen laguntzen diguna. Elkar ikusten dugu gastronomiaren bidez, eta elkar ulertzen dugu gastronomiaren bidez, partekatzen dugun zerbait delako». Zinemara eraman du adibidea, irakaslea delako gai horretan ere: «Beti egon da gastronomia zineman, beti erabili izan da sinbolo gisa, metafora gisa... eta erabili izan da tramak abiatzeko, pertsonaiak definitzeko... mila adibide daude». Eta eman du bat: «Gustatzen zaidan bat Ernest Lubitschen Angel da. Eszena batean, mahaiaren bueltan ageri dira senarra, emaztea eta maitalea. Plateren bidez ematen dute bizitzen ari diren egoera ezeroso horren berri: batek jan egiten du, besteak janaria zatitzen du, eta besteak janariarekin jolas egiten du».

Non sortzen da orduan korapiloa? Zein da arazoa? «Sukaldariak pasatzen direnean sukaldetik prentsako azaletara, edo telebistako platoetara, gastronomia etxekoa den horretatik kanpora ateratzen dela. Eta eraikuntza moduko bat bihurtzen hasten da, zeinaren gainean guk eraikitzen dugun, aldi berean, bizitzeko estilo bat, edo eman nahi dugun irudi bat. Eta sare sozialen sorrerak hori indartu eta handietsi egiten du. Horregatik, ekoizle eta telebista kate askok ulertu zuten gastronomia merkatu nitxo aparta zela, eta gaia ustiatzen ari dira oraindik ere», hausnartu du Agirrek.

Baina horregatik dio Correak, hori guztia hor dagoen arren, badaudela irakurketa gehiago, eta gastronomiak fenomeno mediatikoa «gainditu» egiten duela: «Bihurtzen delako konbertsazio, ohartzeko zeinen garrantzitsua den jatea, ongi jatea, zer jaten dugun jakitea... Gastronomia hasten da sartzen hainbat eta hainbat eremutan, eta bihurtzen da zerbait transbertsala». Adibideak? «Medio batzuetan ez dago gastronomia orririk, baina gastronomia agertzen da zientzia orrietan, kulturan, politikan... transbertsalitate hori are agerikoagoa da».

Correaren ustez, ezin da gastronomiaren balioa eta aurrerapena reality, lehiaketa eta sukaldaritza kanal horiei begira bakarrik neurtu. Adibide gehiago eman ditu; oraingoan, telesailetara jota: «Galdetu beharko genioke geure buruari zer gertatu den gastronomiak horren rol garrantzitsua izateko Succesion moduko telesail batean, edo The Patient-en... Edo elikadura zergatik izan den horren garrantzitsua klimari buruzko gailurrean. Gai poliedrikoa bihurtzen delako, transbertsala... Hori ez da kasualitatea. Halakoen bidez, gaur egungo audientziari hitz egiten zaio, identifikazio bat dagoelako oso hurbila janariarekin, gertukoa, egunerokoa baita».

Ez dago, beraz, halako saioak desagertzeko arriskurik? Goia jotzeko eta behera erortzeko aukerarik? «Formula irabazlea da. Aldatuko dena da istorioa horiek kontatzeko modua, formatua, plataformak... baina jendea urdailari esker mugitzen duzu; sortu daitekeen loturarik indartsuena da hori», iragarri du Correak. Eta beste horrenbeste dio Agirrek: «Erreminta zoragarria izaten jarraitzen du: ideiak transmititzeko, kultura... Eta hori guztia transbertsala da, eta segituko dute erabiltzen beti. Lengoaia bat delako bere baitan, ahalbidetzen duena asko kontatzea oso gutxirekin. Horregatik daude kanal eta saio batzuk urteak irauten dutenak. Beste kontu bat da reality formatua, top chef formatua... Horiek bai gastatuko direla euren baitan. Horietan jada ez garelako ari inportantea denari buruz: horietan jada gastronomia ez da aitzakia kulturari buruz hitz egiteko».

Argiñanoren formula

Denboran irauten duten saio eta sukaldari horien artean bat nabarmendu du Correak: Karlos Argiñano. «Genero horren adierazpiderik nagusiena da, inongo zalantzarik gabe. Sukaldaritza eskola ikaragarria da. Neure buruari galdetzen diot askotan zenbat jende formatu ote den sukaldaritzan Argiñanori esker».

Haren seme Josebak erantzun du «asko eta asko» direla: «Sinestezina da egin duena. Gerora jakin eta baloratuko da gure aitak lortu duena. Bera bakarrik moldatzen da. Ez du behar gonbidaturik eta bestelako formularik: lapikoa, labana eta osagaiak. Ez du besterik behar. Horrekin egiten du aurrera. Etxe guztietan sartu da, etxe horietan dagoen jana kozinatzen duelako».

Historias a bocados (ETB2) saioan hasi zen Joseba Argiñano telebistan, eta Sukalerrian (ETB1) saioan ari da orain. Onartu du sukaldaritza saioen betekadari eta balizko saturazioari buruz ari direnek «arrazoi pixka bat» badutela, «baina bada zerbait polita ere, balekoa, irakatsi egiten dugulako, eta, gure kasuan, jende ezberdina elkarrizketatzeko aukera ematen duelako: jendea bere arlotik atera eta kozinatzen jartzen dugu». Izan ere, bilakaera bat sumatu du berak ere telebista saio horien hizkuntzan: gonbidatuak daude orain, bestelako jatetxeak agertzen dira orain, abeltzainak, nekazariak, artzainak... eta horiei buruzko erreportajeak. Iritsi dira lehiaketak eta reality-ak ere, badago betekada hori ere, baina gauzak «bere onera» bueltatuko direla iragarri du Argiñanok, eta Correak eta Agirrek erabilitako argudio nagusia nabarmendu du berak ere: «Azken batean, janaria da. Eta nork ez du jaten? Nori ez zaio gustatzen jatea? Agian lehiaketa jakin hori ez zaizu gustatuko, edo reality jakin hori ere ez, baina jatea bai. Hartuko du horrek guztiak ere bere oreka, eta joango da bere tokira».