Koaderno beltz batzuk apuntez betetzetik jaiotako liburua da Itzuliz usu begiak. Era guztiz desordenatuan baina etengabe, beti oharrak hartzen bizi dela dio Anjel Lertxundik (Orio, Gipuzkoa, 1948); tartean, hizkuntzaren eta itzulpenaren adar askotarikoen gaineko apunteak ugari. Bazuen multzoa aspaldi, baina ez zuen liburuaren ideia oraindik. Ibon Sarasolak Bitakora kaiera (Erein, 2016) argitaratu zuenean, ordea, han plazaratutako kezken eta berak koadernoetan jasotakoen artean loturak ikusi, eta hala heldu zion argitalpenaren asmoari. Gaur goizean aurkeztu du emaitza, Donostian, Koro Navarro itzultzailea eta Jorge Gimenez Alberdaniako editorea ondoan hartuta, eta ezin argiago adierazi du zein izan duen asmoa: “Itzulpengintzaren errebindikazioa egitea euskal literaturaren sisteman”. Liburuan landutako gaien inguruan ariko da gaur iluntzean, Navarrorekin eta Iñigo Astiz kazetariarekin batera, Donostiako Tabakaleran, 19:00etatik aurrera.
Edozein literatur sistemak hiru hanka baditu —idazlea, itzultzailea eta irakurlea—, horietan menostua itzulpengintzarena izan ohi delako kezka azaldu du idazleak abiapuntutik. Bistakotzat jo du literatur sistema orok behar duela itzulpengintzaren hanka. Eta aldarrikatu, euskarak bereziki behar duela kalitatezko itzulpengintza bat, neurri handi batean, euskara publikoa itzulpenaren bidez eman ohi delako: “Administrazioan, hedabideetan... Arlo guztietan bizi dugu itzulpena, eta ez beti, inondik ere, itzulpen txukun bat. Hizkuntza baten normalizazioan, itzulpenak gure eguneroko jardunak baino hedadura askoz handiagoa izateak, zamak ekartzen dizkio gure jardunari. Eta, horregatik, itzulpen literario serio bat aurrera eramateak garrantzia handia du".
Askotariko testu txatalek osatzen dute saiakera. Sorkuntza, itzulpena eta irakurketa, literaturaren hiru zutabe horiek dira gai ardatzak, baina horien bueltan, beste hainbat gogoetagairi ere egin die leku idazleak: euskara, haur literatura, unibertsitatea eta beste. "Itzulpengintzari buruz idaztea erabaki nuenean, ez nintzen jabetzen hainbeste ertz aterako nizkionik", aitortu du.
Ez da soilik itzulpen literarioaz ari beraz, baina, era berean, itzulpen literarioaren aldarrikapena ere jaso nahi izan du. “Bestea ona izango bada, derrigorrezkoa dugu itzulpen literarioa ona izatea”. Aldarrikapen hori, batetik, erakunde publikoei zuzendu die idazleak, "garrantzia gehiago eman diezaioten". Baina baita idazleei ere: "Pena ematen dit itzulpengintzak jada gainditu samarrak dituen arazo batzuk ikusteak jatorrizko testuetan. Horrek esan nahi du ez dagoela komunikaziorik; elkarren lanetan loturarik izango ez bagenu bezala”.
Hasieratik izan du argi saiakera bat idatzi nahi zuela. Argi izan duen bezala ez zuela bereziki ez itzultzaileentzat ez idazleentzat egin nahi saioa. Irakurle soilarentzat egin nahi zuen, “literatura gozatu egiten duen jendearentzat”. Horretarako, nahiz eta saiakera izan eta pentsamenduarekin lotuta egon, “literatur zaleek estimatzen duten testu bat” landu du Lertxundik: "hizkeraren freskotasuna" zainduta, testu "dibertigarri" eta oparo baten bila. Horretarako, liburuko gogoetak ordena alfabetikoan antolatu ditu, Czeslaw Milosz poeta poloniarraren Alfabetoa: bizitza baten hiztegia eredutzat hartuta. Autobiografia bat da, baina kronologikoki beharrean, alfabetikoki ordenatzen ditu bizipenak Miloszek. Lertxundiren ustez, liburua hala irakurtzean mosaiko propioa eraikitzen du irakurleak. “Irakurlea idazleak planteatzen duen joko horretan partaide da”. Eta horretan saiatu da bera ere bere lan berrian.
Berbelitz bueltan
Liburuaren zati ugariak lotzen dituen beste hari bati egin dio azpimarra Navarrok. “Hari mehe-mehe baina oso polit bat". Bi pertsonaien arteko elkarrizketek osatzen dute, Berbelitzen eta Eleneren artekoak. Berbelitz ez da pertsonaia berria Lertxundiren testuetan; Elene bai —bien izenetan bilatu du hitza-ren sinonimoekin jokoa idazleak—. Liburuko gogoeten artean tartekatuta agertzen dira haien arteko solasak, normalean, ikuspegi kontrajarria erakusten dutenak. Navarro: “Saiakeraren tonutik urrundu, eta bizitasun handia ematen dio liburuari".
Lertxundi da itzulpena "suhartasunez eta temaz" inork ez bezala defendatu duen idazlea, Navarroren ustetan. Lan berria ere "itzulpenaren defentsa" modura irakurri du berak. Jartzekotan, ñabardura bakarra jarri dio: liburuan aurkitu duen itzultzailearen irudiarekin ez delako hainbeste identifikatu. “Ez dut nire burua hor ikusten. Iruditzen zait berarentzat [Lertxundirentzat] niretzat baino artistagoa dela itzultzailea. Niretzat, itzultzea izerdi hutsa da kasik. Gainera, literatur itzulpenaz ari gara, baina itzultzaile gehienontzat hori gure lanaren parte txiki xamarra da”.
“Luzea, sendoa, sakona, mardula, trinkoa, aberatsa, oparoa”. Adjektibo errenkada batez deskribatu du Lertxundiren lan berria itzultzaileak. Irakurlea “abailduta” uzten duela iruditzen zaio, eta, beste guztien gainetik, adjektibo bat nabarmentzen dela irakurraldian: "Atsegina".
Gimenezek gehitu duenez, Alberdaniak hasieratik «kuttuna» izan duen ildo bat berrartu du Lertxundiren lanarekin: euskararen literatur hizkerari eta haren lanketari dagokiona. Ildo horretan kokatu ditu, hain zuzen, Lertxundiren beraren Mentura dugun artean (2001) eta Eskarmentuaren paperak (2009) lanak. «Anduk askotan uztartu ditu bere obran eta gogoetan literatur hizkera eta artegintza; biak begirada bakarrean bizi izan ditu». Bide horretan, «mugarritzat» jo du idazlearen liburu berria.
