70 urtetik gora dituen gizon homosexual bat da Vicente. Kanaria irletako (Espainia) Maspalomas herrira egin zuen aspaldi, bere homosexualitatea askeago bizitzeko, baina ezbehar batek Donostiara itzularazi du, nora eta zaharren egoitza batera, eta, ostera, armairuan sarrarazi. Elkar ukitzen ez duten bi mundu horien artean ezagutuko du ikusleak Moriartikoen Maspalomas film berriko protagonista, eta, haren atzean, Jose Ramon Soroiz aktorea. «Sekulako lana egin du», pozik, Aitor Arregi eta Jose Mari Goenaga zuzendariak.
Donostiako 73. Zinemaldiko Sail Ofizialean lehian da pelikula, eta gaur aurkeztuko dute bertan. Irailaren 26an iritsiko da, berriz, Hego Euskal Herriko aretoetara.
Iaz Marco aurkeztu ostean heldu da Maspalomas. Hura aspalditik jendartera ateratzeko zain zegoen film bat izan zen. Non hasten da Maspalomas-en bidea?
JOSE MARI GOENAGA: Maspalomas-ekin gauzak azkarrago joan dira, baina egia da beti pasatzen direla urteak. Gidoirako lehen txinparta 2016an izan nuen, Maspalomasera joan nintzenean lehen aldiz oporretan. Bertan aurkitu nuena —adin oso diferenteetako jendea, gorputz heldu asko biluzik hondartzan...— oso erakargarria egin zitzaidan zerbait egiteko. Garai bertsuan, artikulu batean irakurri nuen LGTBIQ+ kolektiboko batzuk berriro armairura itzultzen direla zahar etxe batean sartutakoan, bertako giroa oldarkorregia zaielako. Hor gatazka potente bat zegoela iruditu zitzaidan, eta hortik hasi nintzen istorioa garatzen. Lehen tratamendua [COVID-19aren] itxialdian idatzi nuen, gidoiaren lehen bertsio bat nahiko azkar egon zen prest, baina gero Cristobal Balentziagaren telesailean lanean hasi ginen, justu orduan Marco-ren finantzaketa itxi zen, eta bi horiek egiten ziren bitartean, Maspalomas-en finantzaketa itxi zen. Oso segidan joan dira hiru proiektuak.
Istorioaren ardatzetako bat, hain justu, bi errealitate horien arteko kontrastea da; Maspalomaseko plazerezko uneen eta zahar etxeko zurruntasunaren artekoa. Isiltasunak pisua du filmean, baina baita elkarrizketek ere. Zein zen erronka gidoia idaztean?
GOENAGA: Ba, igual erronka handiena izan da erabakitzea zein puntura arte erakutsi Vicenteren iragana. Iraganak pisu handia baitu istorioan; Vicentek zer utzi duen atzean, zer pasatu den iraganean haren alabarekin eta emaztearekin. Iragan hori iradoki behar nuen, baina horren inguruan gehiegi aritu gabe; ez zait oso zinematografikoa iruditzen hori. Uste dut hor bazegoela oreka konplikatu bat. Burura datorkit une bat, Vicentek haurtzaroko pasarte bat kontatzen duenekoa. Iraganaz hitz egiten da, baina ez haiekin partekatutakoaz; pertsonaia honen armairuaren hasiera esplika dezakeen une bat da.
Argi omen zenuten Jose Ramon Soroizek antzeztu behar zuela Vicente. Filmaren alde aipagarrienetako bat da. Nolakoa izan da hura zuzentzeko lana?
AITOR ARREGI: Jose Marik Soroizengan pentsatu zuela esan zigunean, oso natural gertatu zen. Gidoia pasatu genionean, larritu egin zen hainbeste sexu eszena ikusita, baina gai ikusi zuen bere burua pertsonaia antzezteko. «Nire adinean, biluztu?», esaten zuen, eta normala da, zeren, bere adineko zenbat biluzten dira pelikula batean? Oso gutxi. Urtebete izan zuen pertsonaia eta gidoia barneratzeko. Zalantza asko ditu, baina gero hori oso ondo etorri zitzaion pertsonaia eraikitzeko, Vicentek ere asko baitu hortik. Protagonismo handiko rol bat antzezten zuen lehen aldia zen guretzat, eta hor beti dago elkar ezagutzeko fase bat.
Gero, gelako elefantea zegoen: sexu eszenak. Gure artean hitz eginez puntu bateraino iristen ginen, eta intimitate koordinatzaileen lana oso inportantea izan da, Luciarena eta Tabatarena. Gurekin hitz egin zuten, guk zer nahi genuen jakiteko, gero Jose Ramonekin zubi lana egin zuten, eta hori dokumentu batean jaso zuten —demagun: hamabosgarren eszenan, biluzten zarenean, hemendik grabatuko dute, hau eta bestea ikusiko da, eta hau egin beharko duzu—. Azkenean, koordinazio kontu bat da; mugitu ipurdia era honetan, etzan beste modu honetan... Eszena horien entseguak egin ziren, eta horrek asko erraztu zuen dena. Soilik filmaketan biluztu ziren, eta oso erraz joan zen dena, bai sekuentzia horiek eta bai besteak. Sekulako lana egin du.
«Heldutasunean sexualitatea ez dela desagertzen erakutsi nahi genuen. Hor badago beste estigma bat: adin batetik aurrera sexua izan nahi baduzu, lizun hutsa zarela ematen du»
JOSE MARI GOENAGA Zuzendaria
GOENAGA: Pelikula honetako pertsonaia ikusita edozein aktore estutu daiteke, baina Jose Ramon, berez, beti estutzen da. Beste aktoreei esaten genienean Jose Ramonek antzeztuko zuela pertsonaiaren rola, «Bai?», esaten zuten denek, «hor sartuko da Jose Ramon?». Eta halaxe egin du, eta inork baino gehiago eman du. Oso eskuzabala izan da.
ARREGI: Uste dut inguruan izan dituen aktoreek ere erraztu dutela hori. Gustura zegoen haien artean. Castingean, Kandido [Uranga] sartu zenean, berehala ikusi genuen bera zela Xanti. Eta Nagore [Aranburu] da Nagore; ematen du erraza dela egiten duena, baina egiten duen lana zoragarria da.
Sexua aipatu duzue; elementu zentrala da pelikulan.
GOENAGA: Bai. Azkenean, Vicentek bere sexualitatearekin edo bere kondizio sexualarekin duen gatazkari buruzkoa da pelikula, eta garrantzitsua zen sexua bera erakustea. Baita paisaien arteko kontrasterako ere. Zaharren egoitzan ere badago sexua, eta hori ere interesatzen zitzaigun. Erakustea heldutasunean edo zahartzaroan sexualitatea ez dela desagertzen. Hor badago beste estigma bat: adin batetik aurrera sexua izan nahi baduzu, lizun hutsa zarela ematen du. Iruditzen zitzaigun gizartean ez dagoela aitortuta sexu horren existentzia.
Zaharren egoitzako langileekin elkartzean, adibidez, asko esaten dizute jende helduak etengabe desafiatzen zaituela. Zuk eskema bat egiten duzulako eta haiek hortik ateratzen direlako. Ikusten dutelako beren burua bilera batean eztabaidatzen ea egoiliar bati dildo bat erosi behar dioten ala ez, beste gauza batzuk ari delako sartzen, agian, ipurtzulotik. Pelikulan Alzheimerra duten beste bi heldu agertzen dira; hori istorio erreal batean oinarrituta dago. Libidoa baretu egiten dela adinarekin? Ziurrenik. Baina sexualitatea eraldatu egiten da, ez da desagertzen.
Alde horretatik, zahar egoitza gizartearen metafora bat da filmean?
GOENAGA: Bai. Dena homogeneizatzera jotzen duen gizarte baten metafora bat. Aldez aurretik, beti pentsatzen dugu mundu guztia heterosexuala dela, pentsatzen dugu jende helduak ez duela sexurik, eta abar, eta zure esku geratzen da eskua altxatzea eta esatea: ni ez naiz horrelakoa.
ARREGI: Are, hobekuntza bat dagoenean ere, politika aldaketa bat dagoenean, puntu batera arte izaten da. Zahar egoitzan hobekuntza bat izaten denean ikusten da hori filmean, edo Vicentek aitortza bat egiten duenean jasotzen duen erantzunean.
GOENAGA: Azkenean, legeak onartzen dira, sistemak badirudi babesten zaituela zure desberdintasun horretan, baina gero, kontuz, ez joan kaletik eskutik helduta, agian jipoituko zaituzte eta. Orduan, esaten duzu: noraino hartzen dugu serioski gizarte eraldaketaren kontua?
Isilpeko bortxa hori da filmaren gaietako bat, baina badira gehiago. Vicenteri lagun egiteko, era diferenteak dituzte Nerea alabak (Nagore Aranburu), Xanti gelakideak (Kandido Uranga) eta Ramon adiskideak (Zorion Egileor), adibidez.
GOENAGA: Bai. Eta Vicente kexatu bai, baina ez du laguntza onartzen. Alabari, adibidez, etengabe esaten dio berari ez emateko azalpenik, baina zergatik? Berak ez duelako azalpenik eman nahi. Istorio honetan ere, bakoitzak badu bere armairua, bere itxialdi propioa, eta bukaeran badago keinu bat horri. Baina pelikulan, bai Nerea, bai Xanti, bai Ramon, denak ikusten ditugu Vicenteren ikuspegitik.
Formatu analogikoan grabatu duzue osorik. Kolore ederrak bezala, konplikazio teknikoak ere ekarriko zituen horrek. Zergatik erabaki zenuten hala behar zuela istorio honek?
ARREGI: Kuriosoa da; izan ere, 35 milimetrotan egitearen abantailak subjektiboak dira —niretzat ere koloreak zoragarriak dira, baina beste batentzat agian ez—, eta desabantailak, aldiz, oso objektiboak: garestiagoa da, prozesu teknikoa motelagoa da eta arrisku gehiago hartzen dituzu. Lata fisikoak Erromako laborategi batera bidali behar dituzu, eta bidean galdu egin daitezke, galdu ziren bezala; azaldu ziren gero, baina hiru astetara. Eztabaida asko izan genituen horren harira. Eszenak formatu digitalean eta analogikoan grabatu genituen, eta Jabi Agirre ere [argazki zuzendaria] 35 milimetrotan egitearen oso-oso alde zegoen. Batetik, Maspalomaseko alde fresko eta epikoak —dunak, eguzkia, ura— luzimendu berezi bat izango zuelako. Eta zahar etxearen kasuan, pentsatu genuelako egoitzak daukan zakartasun kliniko hori ere edertuko genuela horrela; erresidentzian egonda, Maspalomasen ebokazioa potenteago izan ahalko zelako, adibidez. Ni, pertsonalki, oso pozik nago emaitzarekin. Uste dut pelikula beste leku batean jartzen duela.
«Uste dut markatu dugula autoretza moduko bat. Lehen ez, baina orain hasi gara sinesten badaukagula begirada bat; bagarela hiru buruko munstro edo dragoi bat-edo»
AITOR ARREGI Zuzendaria
Filmaren beste ezaugarri bat da bi hizkuntza agertzen direla, Kanarietan eta Donostian gertatzen delako, baina Donostian ere bi hizkuntzatan bizi direlako. Detaile gisa, deigarria da kanpaikadak Espainiako telebista publikoan ikusten dituztela, eta euskal telebistan, berriz, pilota. Nola hartu dituzue erabaki horiek?
GOENAGA: Batzuetan istorioari lotutako arrazoiengatik hartzen dira erabakiak, eta beste batzuetan, agian hizkuntza portzentaje batera iristeko beharra duzulako. Filmaren gehiengoa euskaraz da, baina elebitasuna presente egotea nahi genuen. Zahar egoitza batean arraroa egiten zitzaigun hori ez aurkeztea, kanpotik etorritako laguntzaile asko daudenean, adibidez. Nahasketa egotea normala da. Eta, hala ere, egia da batzuetan kode batzuetan sartzen zarenean eta pelikula osoa euskaraz egitea erabakitzen duzunean, berdin funtziona dezakeela. Loreak filmean hala izan zen, eta 80 egunean filmean ere bai.
ARREGI: Asko detaileak dira, bai. Kanpaikadenean, adibidez, Ane Igartiburuk esaten du: «Feliz 2020, que tengamos un buen año, nos lo merecemos», eta COVIDaren urtea da. Grazia handia egin zigun. Hori edo, adibidez, etxe euskaldun askotan kanpaikadak TVEn ikusten direla. Errealismoagatik hartutako erabaki bat da; euskaraz ere egin zitekeen, baina ikusten genuen elebitasunak aukera ematen zigula lekuak bereizteko eta harremanekin jolasteko.
Zuen aurreko lanen oihartzun bat ekar dezake Maspalomas-ek; 80 egunean filmarena (2010), adibidez, eta La trinchera infinita-rena (2019). Zer uste duzue aldatu dela zuen zinemagintzan denbora horretan?
GOENAGA: Gehiena, inozentzia galdu dugula. 80 egunean gure lehen pelikula izan zen, eta iruditzen zitzaigun lehen pelikula batentzako istorio interesgarria zela. Nahiz eta zenbait antzekotasun izan, itxuraz, hura [bi emakumeren arteko] maitasun istorio bat zen, baina ez zuen euren kondizio sexualean arakatzen, eta honetan gehiago arakatu dugu pertsonaien barne psikologian. Nik uste dut ordutik mundua bera ere aldatu dela. 80 egunean egin genuenean, ez zenuen planteatzen zein erraz gal daitezkeen sozialki egindako lorpenak. Eta iruditzen zait azken hamabost urte hauetan, batez ere eskuin muturraren ondorioz, horrek garrantzi handiagoa hartu duela gure inkontzientean nolabait. Pelikula ez da zuzenean horri buruzkoa, baina, atzerapauso bat ematen duen pertsonaia baten istorioa izanda, horren isla ere badago.
ARREGI: Inozentzia galdu dugu, duda barik. Eta, nire ustez, zoritxarrez. Baina hori, azkenean, bizitzearen modukoa da. Bizi ahala zinikoagoa, kontserbadoreagoa bilaka zaitezke gauza batzuei dagokienez.
GOENAGA: Bai, zuhurragoa. Aldi berean, uste dut bagarela arriskuak hartzekoak.
ARREGI: Bai. Uste dut autoretza moduko bat markatu dugula; ez dakit hitza hori den. Pelikulen artean badaude puntu asko lotzen direnak; ez dugu nahita egin, baina atzera begiratzean ikusten dituzu, edo jendeak aipatu egiten dizkigu. Niretzat ideala izango zen lehengo Moriartiren inozentziatik pixka bat ekartzea gaur egunera, eta horrekin egitea aurre istorio berriei. Hobetu dugu? Pentsatzen dut baietz, ikasten zoazelako. Ildo bat dago? Nire ustez, bai. Ikuspuntu bat? Bai, are gehiago hiru izanda, gainera. Lehen ez, baina orain hasi gara sinesten badaukagula begirada bat; bagarela hiru buruko munstro edo dragoi bat-edo.
