Inge Mendiorozek (Andoain, Gipuzkoa, 1973) eta Idoia Garzesek (Lasarte-Oria, Gipuzkoa, 1973) Donostiako 73. Zinemaldian estreinatuko dute Lurdes Iriondori eskainitako dokumentala, gaur: Lurdes Iriondo. Ez gera alferrik pasako. «Neska xalo eta poxpolinaren» irudia transmititu izan da kantaria zenaren inguruan, eta hori iraultzeko asmoaz abiatu zuten proiektua.
Iriondo Ez Dok Amairuko emakume bakartzat jo izan da, baina, dokumentalean ikus daitekeenez, ez zen bakarra izan, eta beste hainbat arte diziplinatan ere aritu zen, gainera. Izenburutik hasi eta amaieraraino, erreferenteak izatearen beharrak gurutzatzen du lana.
Zer harreman izan zenuten Iriondorekin?
INGE MENDIOROZ: Bada, amaren etxean ez genuen Iriondoren diskorik. Hari buruz nekien guztia entzundako kontuak ziren, edo hori uste nuen behintzat. Dokumentalarekin hasi nintzenean konturatu nintzen Iriondok idatzitakoak zirela eskolan genituen liburu asko, eta haren literatura ezagutzen nuela. Proiektu hau egitean jabetu naiz Iriondoren Ortzadarra eta haurrentzat beste kanta asko (Herri Gogoa, 1978) diskoa ere etxean genuela. Beraz, haren lanak betidanik inguruan izan nituen, baina beti harenak zirela jakin gabe.
IDOIA GARZES: Nire kasua bestelakoa da. Ama Iriondoren jarraitzailea zen, eta ezagutzen nuen kantari gisa. Haren liburu batzuk ere bagenituen etxean, eta Asto baten malurra (Gero, 1975) oso gustukoa nuen. Hala ere, nik ere ez nekien harena zenik.
«Dokumentalarekin hasi nintzenean konturatu nintzen Iriondok idatzitakoak zirela eskolan genituen liburu asko, eta haren literatura ezagutzen nuela»
INGE MENDIOROZ Zuzendaria
Zein zen zuen hasierako helburua?
MENDIOROZ: Helburua hasieratik benetako Iriondo ezagutzea eta erakustea izan da, ez marraztu izan digutena. Transmititu izan diguten neska xalo eta poxpolinaren irudi horri buelta bat eman nahi genion. Horrekin batera, egin zuen lan guztia aitortzea ere bai, noski. Oholtza gainean egin zuena, eta oholtzatik kanpo ere bai. Horretarako, ahalik eta ikuspuntu gehienetatik ezagutu nahi genuen. Iriondori eginiko omenaldi bat da, baina filmean agertzen diren beste emakume guztiei egindakoa ere bai.
Ikuspuntu horiek lantzeko, nola hautatu zenituzten elkarrizketatuak?
MENDIOROZ: Filmaren ideia izan nuenetik banekizkien jorratu nahi nituen gai batzuk, eta gai batzuk lantzeko pertsona batzuk ere nahiko finkatuak nituen. Ondoren, Idoiarekin hitz egin nuen, nire asmoa azaldu nion, eta ongi iruditu zitzaion.
GARZES: Hori da, Ingek azaldu zidan zer zuen pentsatua, eta asko gustatu zitzaidan. Alor bakoitzean aditu bat izan dugu: Mariasun Landa haur eta gazte literaturaz mintzatzen, Agurtzane Intxaurraga antzerkigintzaz, Koro Berasategi —Iriondoren iloba— alderdi pertsonalagoaz, Amagoia Mujika kazetaritzaren ikuspegitik, eta abar.
Proiektuak aurrera egin ahala, elkarrizketa gehiago sortuz joan ziren. Adibidez, Patxika Erramuzperena. Hura elkarrizketatzera joan ginenean, azaldu zigun bera eta beste bi emazte emanaldi bat prestatzen ari zirela Iriondo, Estitxu Robles eta Maite Idirin omentzeko. Izugarria izan zen hori jakitea, gure asmo berbera zuten eta. Emanaldi horietako bat grabatu genuen, eta zatiren bat dokumentalean ikus daiteke.
Iriondoren ikuspegi horien guztien berri izan ondoren, nola definituko zenukete?
GARZES: Emakume gisa, ideiak oso argi zituen, eta haren iloba Korok esan zigun nahiko egoskorra zela [barrez]. Aitzindaria izan zen alde askotatik. Hitz bakarrean esatekotan, emakume potentea zela esango nuke. Egun kafe bat hartuko nuke harekin, gaurko egoeraz eta etorkizunaz hitz egiteko.
Ez Dok Amairuko «burua» izan zela esaten duzue dokumentalean. Horri gehituta garai hartako hamaika emakumeri oholtzara igotzeko indarra eman ziela, esango zenukete euskal musikagintzako eragilerik handiena izan zela?
MENDIOROZ: Handiena ez dakit, baina handienetarikoa ziur. Taldea sortu aurretik jada oholtzara igoa zen. 1964an egin zuen lehen emanaldia, Andoainen. Hark deitu zion Xabier Leteri taldeak Donostian egingo zituen bileretara joateko. Eta taldea osatu zutenean, berari deitzen zioten gauzak antolatzeko; berak eramaten zituen aurrera agenda kontuak eta negoziazioak. Letek berak dio dokumentalean: «Hasieran bera [Iriondo] zen kantari ezaguna, eta ni ez nintzen ezer. Gero, ni hasi nintzen, eta...»
GARZES: Aitzindariak sekula ez dira bakarlariak, kolektiboak baizik. Halere, baten bat nabarmendu bazen kolektibo horretan, bai, Iriondo nabarmendu zen. Iriondo aitzindaria izan zen oholtzara igotzean, bai, baina baita kulturaren transmisioan haurren garrantzia ulertzen ere. Haurrentzako kantuak eta ipuinak bildu zituen, Ingek lehen aipatu duen diskoan adibidez. Hitz bakarrean esateko, erreferente bat da.
«Iriondo aitzindaria izan zen oholtzara igotzean, bai, baina baita kulturaren transmisioan haurren garrantzia ulertzen ere»
IDOIA GARZES Gidoigilea
Hain zuzen ere, emakumeek erreferenteak izatearen beharraz mintzo da Jule Goikoetxea Mentxaka (Donostia, 1981) filmaren zati batean.
MENDIOROZ: Bai, beharrezkoa iruditzen zitzaigun alderdi hori jorratzea, zeren jende askoren lana galdu baita ahanzturan. Kasualitatez, ahaztutako gehienek gona zeramaten. Goikoetxeak azaltzen duen moduan, beharrezkoa da erreferenteak izatea, eta kontua da erreferente horiek existitzen direla, ez ditugula guk asmatu. Ezkutatu egin dizkigute, eta argitara atera nahi ditugu.
Iriondoz gain, dokumentalean nazio osoko emakumeak erakutsi ditugu. Idirinen testigantza nabarmenduko nuke. Izugarrizko ikerketa eta bilketa lana egin zuen, eta ez zioten argitaratu ere egin. Halaxe dio dokumentalean, bere ikerketa lanaz: «Ez dakit zergatik ez den ezaguna; horra hor emazteen malurra».
GARZES: Egia da Iriondok berak erabaki zuela etxean geratzea —bihotzeko arazoak zituelako—, baina horrek ez du zuritzen ahanzturan geratu izana. Pentsatzen dugu aitortza egin behar diogula.
Aitortzaren inguruan, Mujikak filmean aipatzen du azken urteetan herri mailako aitortzak egin zaizkiola, baina nazio mailan ez zaiola halakorik egin. Dokumental hau egin eta Zinemaldian estreinatzea aitortza nazional baten modura ikusten duzue?
MENDIOROZ: Espero dugu lan hau horren lehen urratsa izatea. Egin izan dira emanaldiak, baina ez nuke hori aitortza nazionaltzat hartuko.
GARZES: Hori da, liburuak eta halako kontu batzuk egin dituzte, baina distira edo ikusgaitasun handirik gabekoak. Nire ustez, beste norbait balitz, azal gehiago izango lituzke prentsan, eta bere izenean bekaren bat izango luke.
Frankismoak euskal kulturarekin egin zuenaren harira, hauxe dio filmeko esaldi batek: «Eta irabazi egin zuten. Beti bezala».
GARZES: 2025ean Iriondori buruz mintzatzen aritzea, agian, guztiz irabazi ez zuten seinale izango da, baina ezin dugu esan gu irabazten ari garenik ere.
