Donostiako 73. Zinemaldiaren «%98 lotuta» izanik ere, joan den astean oraindik «azken orduko beste ezustekoren bat eskaintzeko borrokan» zebilen bere bulegoan Jose Luis Rebordinos (Errenteria, Gipuzkoa, 1961). «Lan askorekin eta nekatuta, baina lasai» zegoen, halere. «Ohikoa da lantalde osoa inaugurazio egunera nekatuta iristea, baina, tira, jokoaren parte da. Eta uste dut jaialdi on bat izango dugula». Gazako genozidioa arbuiatu du jaialdiaren izenean, eta zehaztu ez dela boikot kulturalaren aldekoa.
Aurten euskarazko hiru film daude Sail Ofizialean, beste atal batzuetakoez gain. Zer dio horrek euskal zinemagintzaren osasunari buruz?
Zertxobait kezkatzen ninduen ikusteak azkenaldian euskarazko film ugari baina txiki izan direla, eta kostatzen ari zitzaigula euskarazko film handiak izatea. moriartitarrek, esaterako, beti egin dute lan euskaraz, baina Andaluzian gertatutako istorio bat, normala denez, andaluziarrez kontatu dute, eta Katalunian gertatutako bat, katalana eta gaztelera tartekatuta. Aurten Maspalomas-ekin itzuli dira, film garrantzitsu eta handi batekin. Beste bi proiekzio oso berezi ere baditugu. Batetik, Karmele, zeina Maspalomas-ekin batera aurtengo euskal film handia den. Ekoizpen oso garrantzitsua da, eta benetan interesgarria, gure historia hurbilaz hitz egiten duelako. Eta hirugarrena Zeru ahoak da, nire ustez ETBk inoiz egin duen telesailik onena. Koldo Almandozek zuzendu du, eta bisualki pelikula bat da; zinema ezagutzen duen eta zinema gisa filmatzen duen norbaiten kontzeptuak ditu.
Maspalomas lehian izango da; Karmele eta Zeru ahoak, aldiz, ez. Zeren arabera erabaki duzue hala izatea?
Aukeratu egin beharra daukazu. Zeru ahoak telesail bat da, eta, orain arte, ez da izan telesailik lehian. Bestalde, Maspalomas eta Karmele-ren kasuan, ez da kalitate kontua izan. Gehiago izan da Karmele-k baduela osagai hori, gure historia kontatzekoa, osagai politiko bat hitzaren zentzurik zabalenean, eta iruditu zitzaigun hobeto egokitzen zela emanaldi berezien sailera, ebento txiki baten moduko zerbait izan daitekeelakoan.
Aurten hiru telesail daude Sail Ofizialean, lehiaz kanpo denak ere. Bere garaian egin zenuten apustua normaltzen ari da pixkanaka?
Bai, uste dut telesailak gero eta gehiago ikus-entzunezko produktu gisa ikusten ditugula. Zeru ahoak bezala, Alberto Rodriguezen Anatomía de un instante, esaterako, zinema balitz bezala dago filmatua; hiru ordu dira, eta pantaila handi batean ikusita film bat dirudi. Eta Paco Plazaren La suerte ere badugu, zeina izugarri gustatu zitzaigun; toreatzaileen munduari buruzkoa da, baina ez dut uste hau polemikoa izango denik, ez baita batere ikusten ez plazarik ez zezenketarik.
«Nik uste dut iritsiko dela, ikusiko dugula telesail on bat lehian zinema jaialdi handi batean»
Gogorarazi duzu orain arte ez dela telesailik izan Sail Ofizialean lehian. Horretarako aukerarik ikusten duzu etorkizunean?
Izan liteke. Ez dut uste niri egokituko zaidanik hori erabakitzea. Uste dut aukera bat galdu genuela Antidisturbios telesailarekin. Nire ustez, lehian egoteko modukoa zen; eztabaidatu genuen, baina azkenean uste dut bertigo apur bat eman zigula lehian sartzeak. Gaur egun, atzera egin ahal izango banu, lehian egotearen aldeko botoa emango nukeen lantaldearen barruan. Nik uste dut iritsiko dela, ikusiko dugula telesail on bat lehian zinema jaialdi handi batean; eta uste dut nik neuk ere ikusiko dudala [irriz].
Esan izan duzu nahiko zenukeela urtero hiruzpalau opera prima izatea Sail Ofizialean, baina aurten ia ez da batere. Zer dela eta?
Guk lehen eta bigarren filmei esaten diegu opera prima. Tira, Txinako filma [Jianyu Laide Mama, Xiaoyu Qin] zuzendariaren lehen fikziozko lana da, eta Japoniakoa, egileen bigarrena [Sai: Disaster, Yutaro Seki, Kentaro Hirase]. Egia da gutxiago daudela, nahiz eta halere apustu egin dugun film ezezagunago batzuen alde. Esaterako, Olmo Omerzurena [Ungrateful Beings] bere laugarren filma da, baina oso berezia da, espero ez duzun horietakoa; gertutiko erreparatzen diogu zuzendari horren lanari.
Beti saiatzen gara jende berriaren alde apustu egiten; batzuetan lortzen dugu, eta beste batzuetan ez. Berdin gertatzen da izen nabarmenekin; aurten berriro izango dugu Edward Berger, baita Claire Denis ere, Arnaud Desplechin, Agnieszka Holland... batzuetan gehiago lortzen dituzu, eta beste batzuetan, gutxiago.
«Aurten 'opera prima' gutxiago daude lehian, baina egin dugu film ezezagunago batzuen alde ere»
Badira jaialdian hainbatetan izan diren eta berriro etorriko diren zinemagile batzuk; berriro egin duzue apustu, esaterako, Alice Winocour, Joachim Lafosse eta Alberto Rodriguezen alde, haien lanak lehian sartuta...
Oso polita da egon izan diren zinemagileen filmak ikusi, gustuko izan, eta haiek itzuli nahi izatea. Uste dut laguntzen duela jendea fidelizatzeak eta erakusteak zer diren Donostia eta bere jaialdia. Oso polita da, esaterako, Juliette Binochek niri zuzenean deitu izana esateko film bat zuzentzen amaitu berri zuela —nik ez nekien—, eta gustatuko litzaiokeela hemen estreinatzea. Nahiko ongi ezagutzen du Zinemaldia, badaki publikoaren jaialdi bat dela, zinema asko maite duena, eta estimatzen du hori. Film esperimental bat egin du [In-I In Motion], eta Zinemaldia esperimentu hori erakusteko leku ona zela iruditzen zitzaion. Eta, noski, guretzat ohore handia da; edozein lekutan egon zitekeen, baina hona etorri nahi izan du.
Aurtengo bi Donostia sariak oso profil desberdina duten bi emakumek jasoko dituzte: Esther Garciak eta Jennifer Lawrencek. Zer esango zenuke haiei buruz?
Batetik, Esther Garciaren Donostia sariak atsegin handia ematen dit, asko estimatzen baitut. Askotan egin behar izan dut lan berarekin, Pedro Almodovarren El Deseo ekoiztetxean giltzarri delako, eta emakume eta profesional zoragarria da, benetan merezi du saria. Lehen ekoizlea izango da sari hau jasotzen. Hainbatetan esan dut ateak zabalik maite ditudala, eta polita iruditzen zait ekoizpenari atea zabaltzea. Eta bestetik, Jennifer Lawrencek Donostia saria jasotzea ere asko gustatzen zaigu, oso pertsona gaztea delako, sari hau jasoko duen gazteena. Hainbatek esango dute ez ote den gazteegia. Bada, Oscar bat irabazi du, beste hamaika sari ere bai, zuzendari handiekin egin du lan, eta, gainera, oso ezaguna da The Hunger Games egin zuelako. Uste dut horri esker jende gazte asko erakarriko dugula festibalera. Eta uste dut hori ona dela, zeren zinemak mundu osoan duen erronka da jendea aretoetara eramatea, eta horretarako gazteak behar ditugu.
«Zinemak mundu osoan duen erronka da jendea aretoetara eramatea, eta horretarako gazteak behar ditugu»
Atzera begirakoa, berriz, Lillian Hellman idazle, dramaturgo eta gidoigileari eskainiko diozue. Garrantzitsua da haren moduko figurak goraipatzea, funtsezkoak izan direnak zinemaren historian, baina akaso ahanzturan erori direnak?
Bai, batez ere zailtasunak izan zituen jende hori goraipatzea da garrantzitsua. Hellman bere garaira aurreratu zen emakume bat izan zen gauza askotan, ezkertiarra, makartismoaren garaia bizitzea tokatu zitzaiona, hari aurre egiteak arazoak ekarri zizkiona... Eta ibilbide ikaragarria osatu zuena, zuzendari eta aktore handi askorekin lan egin baitzuen. Uste dut zikloa ikustera doanak izugarri gozatuko duela, film guztiekin, gainera, zinema amerikar on-on-ona baita.
Klasikoetan, berriz, Tasio-ren bertsio zaharberritua eman zenuten iaz, eta Euskal Herriko beste lau film izango dira aurten: 100 metro (Alfonso Ungria), Zergatik panpox (Xabier Elorriaga), Hamaseigarrenean, aidanez (Anjel Lertxundi) eta Oraingoz izen gabe (Jose Julian Bakedano). Ildo horri segida emateko asmoa duzue?
Bai, argiki. Guk gauza askotan eskuz esku egiten dugu lan Eusko Jaurlaritzarekin, EITBrekin eta Filmategiarekin. Bi urte dira erakundeek babes nabarmena ematen dutena filmak zaharberritzeko, eta hori funtsezkoa da gure ikus-entzunezko memoria gordetzeko. Gure konpromisoa da urtero zaharberritzen dituzten film horiek Zinemaldian ikusteko aukera ematea. Erakundeek gure zinema zaharberritzen badute, eta guk Klasikoak saila badugu, logikoa da haientzat leiho bat irekita izatea. Eta ildo horretan aurrera segitzen badute —eta hala izatea espero dut—, gu ere hor izango gara.
Sona eta aitortza handiko zinemagileen lanak estreinatu berri dira Veneziako zinemaldian. Zer tarte uzten du horrek zuen aukeraketan, edo zein neurritan baldintzatzen du?
Tira, asko baldintzatzen gaitu filmak Sail Ofizialean egoteari begira, baina badakigu gu ez garela Venezia; jaialdi askoz ere handiagoa da. Guk beste espazio bat betetzen dugu, baina behin jakitun zarenean zer espazio betetzen duzun, oso festibal interesgarria egin dezakezu. Adibidez, Venezian aurkeztu diren eta gehien gustatu zaizkigun filmak jaialdian izango dira, Zabaltegi-Tabakalera eta Perlak sailetan. Beraz, Sail Ofizialean eta Zuzendari Berriak atalean gure ekarpena egiten dugu film berri eta garrantzitsuekin, eta aukera dugu jaialdi irekiago bat egiteko, beste apustu batzuk egiteko.
Ulertu behar da gaur egun bi jaialdi daudela beste maila batean jokatzen dutenak: Cannes eta Venezia. Are, Berlinale, zeina azken urteotako arazoetatik errekuperatzen ari den, gu baino askoz ere jaialdi handiagoa da; guk 11 milioi euro inguruko aurrekontua dugu jaialdi osorako, urte osoan egiten ditugun gauzak barne; Berlinalek iaz 30 milioi eurotik gorakoa zuen. Baina zintzoak izan gaitezen: guk diru hori ezingo genuke gastatu, ez baitugu azpiegiturarik halako aurrekontua duen jaialdi bat egiteko. Baina, aldi berean, txikiagoa izateak gizatiarragoa egiten du jaialdia, politagoa, publikoarentzat aproposagoa.
Cannes da munduko garrantzitsuena; han egon beharra dago, dena gertatzen den lekua da, inolako zalantzarik gabe. Baina Cannesko zuzendari eta nire lagun Thierry Fremauxen baimenarekin, esango dut ez dela jaialdi batere atsegina, konplikatua da. Donostian gauza asko errazagoak eta atseginagoak dira. Etortzen den jendeak gustuko du gure jaialdia. Baina badaude egin ezin ditugun gauzak. Nik uste dut azken urteotan hazi egin garela eta nazioartean ospe handia dugula, baina hori posible izan da ondo ulertu dugulako nor garen, eta ez dugulako nahi izan ez ezin duguna, ezta ez garena ere. Hori onartzeak modua ematen digu garen horri ahalik eta etekin handiena ateratzeko.
«Nik uste dut azken urteotan hazi egin garela eta nazioartean ospe handia dugula, baina hori posible izan da ondo ulertu dugulako nor garen, eta ez dugulako nahi izan ez ezin duguna, ezta ez garena ere»
Kalitatean haztea, ez kantitatean, helburu hori aipatu izan duzu maiz...
Bai, ez baitugu espaziorik bestela hazteko, ezta zinema aretorik ere. 186.000 biztanleko hiri batean, 170.000 ikusletik gora izan genituen iaz; erokeria hutsa da. Batzuetan ez gara jabetzen maila askotan jaialdi hau erokeria hutsa dela. Ikusiko dugu zenbat urtez eutsi diezaiokegun oreka horri. Zeren nik ez nuke batere hazi nahiko, baina besteek hazten segitzen dute, eta zu ez bazara hazten eta besteak bai, txikiagotzen zoaz; hori da arazoa. Beraz, nahi ala nahi ez, sikiera pixkatxo bat hazi behar duzu urtero, ezin duzu geldirik egon. Eta noski, hobetu, beti baitago horretarako tartea.
Israel Palestinan egiten ari den genozidioaren aurkako protestak ugari dira egunotan, baita egin berri den Veneziako jaialdian ere. Zinemaldiaren izenean agiri bat plazaratu duzue genozidioa gaitzetsiz...
Gu agiri horri lotzen gatzaizkio, zeina oso irmoa eta argia den. Jaialdiaren zuzendaritza taldeak Gazako genozidioa gaitzesten du, Hamasen atentatuak gaitzesten dituen moduan. Ohartzen gara kolonialismo israeldarra ez zela Hamasen atentatuen ondorioz hasi, baina orain auzi zehatz honi buruz ari gara, eta gainerako guztiaz hitz egitea oso konplexua da. Gure jarrera argi uzteko egin dugu agiria, eta Venezian egon den The Voice of Hind Rajab filma hautatu dugu, zeinak genozidioa borrokatzen duen —Gazako 5 urteko neskato baten hilketa kontatzen du, eta izugarria da—. Film horretara eta atera dugun agirira mugatu nahi dugu, jaialdiak 250 film dituelako eta ez dugulako nahi auzi hau beste guztiei gailentzea, gai garrantzitsuak lantzen dituzten beste hainbat film ere badirelako: Olivier Assayasena [Le mage du Kremlin] Putinen moduko diktadore hiltzaile baten jarduteko moduari buruzkoa da, Lucrecia Martelen film ederrak [Nuestra tierra] Javier Chocobar lider indigenaren hilketaz dihardu... Gai garrantzitsua iruditzen zaigu, horregatik azaldu gara hain irmo, eta ez dut inolaz ere gutxietsi nahi, baina badira jorratu beharreko beste hainbat gai, eta saiatu behar dugu jaialdira datozen film guztiek beren tartea izan dezaten. Agiri horri lotzen gatzaizkio, eta ez dugu adierazpen gehiago egiteko asmorik, nahiz eta susmatzen dugun The Voice of Hind Rajab-en emanaldian marea handi bat izango den Netanyahuren politika genozida eta terroristaren aurka.
«Ulertzen dut Israelen aurka, genozidio baten aurka, ikusten ari garenaren aurka... boikot hori proposatzea. Ni ez nago boikot kulturalaren alde —eta kulturalaz ari naiz, ez ekonomikoaz-edo...—, ez nago ados»
Dena den, beste galdera bat. Zinemaren munduko nazioarteko 1.400 pertsonak baino gehiagok asteon konpromisoa hartu dute «genozidioan inplikatutako» instituzio eta enpresekin lanik ez egiteko...
Bai, uste dut dagoeneko 3.000tik gora direla...
Zinemaldiak bere egiten du edo egingo du konpromiso hori?
Ez, guk ez dugu boikot kulturalik egingo. Guk Israelgo film bat film hori bera denagatik epaitzen dugu, edo Errusiako film bat, edo Txinako bat, edo Venezuelako bat, edo Estatu Batuetako bat... Zeren, tira, Netanyahu jauna genozida bat da, baina Trump izeneko gizon baten laguntzarik gabe ezingo zukeen genozidio hau egin. Non jartzen duzu muga? Noski, guk ez dugu Trump, Netanyahu edo Putin babesten duen filmik proiektatuko, ez eta Txinako diktadura babesten duenik ere, baina Txinako, Venezuelako, Errusiako, Estatu Batuetako edo Israelgo film bat film hori denagatik epaituko dugu.
Halaber, ez gara hasiko epaitzen film hori egin dutenek esaten dutena. Hainbatek esaten digu adierazpen bat exijitu behar diegula... Ni ez naiz nor inori adierazpen bat exijitzeko. Giza eskubideen aurkako adierazpenak egiten badituzte, erantzun egin ahal izango zaie, eta, beharrezkoa bada, guk geuk erantzungo diegu. Baina film bat kolektiboa da. Zer egin behar dugu, aurrekari penalen ziurtagiria eskatu, frankismoan bezala, denak garbi dauden jakiteko? Garbi, zertatik? Netanyahu babestetik? Txina babestetik? Trump babestetik? Delitu fiskalik egitetik? Jazarpen deliturik egitetik? Nola kontrolatzen duzu hori? Nor gara, ni edo jaialdia, geure burua poliziatzat jo eta ikertzeko, edo epailetzat jo eta epaitzeko? Ez nago ados, uste dut ez dagokigula rol hori; filmak epaitzea eta halako jarrerarik babesten duen filmik ez jartzea dagokigu. Hortik aurrera, bakoitza bere iritzien arduradun da.
Badakit konplexua eta konplikatua dela. Guztiz ulertzen ditut boikota proposatzen dutenak; batzuk lagun handiak dira, eta asko eztabaidatu dut haiekin. Eta ez dakit egiaren jabe garen edo ez, oso konplikatua baita, baina erabakiak hartu beharra dugu, eta hori da geure erabakia; batzuetan asmatuko dugu, eta beste batzuetan hanka sartu. Eta ulertzen dut Israelen aurka, genozidio baten aurka, ikusten ari garenaren aurka... ulertzen dut boikot hori proposatzea. Ni ez nago boikot kulturalaren alde —eta kulturalaz ari naiz, ez ekonomikoaz-edo...—, ez nago ados.
«Ona litzateke zuzendari berria datorren urte hasierarako izendatzea»
Azken-aurreko urtea du Rebordinosek Zinemaldiko zuzendari gisa; heldu den urtekoa gidatu, eta erretiroa hartuko du. Lanez lepo ibilita, kasik horretan pentsatzeko denborarik ez du orain. «Baina egia da tarteka pentsatzen dudala bi urte barru ez dudala presio hau izango. Eta, data hurbildu ahala, tarteka pentsatzen dut baietz, gogoa dudala pixka bat gelditzeko. Zinemaren arloan beste gauza batzuk egingo ditut, baina laugarren lerrotik. Urte asko eman ditut oso ikusgai, eta galdu dudan intimitatearen parte bat berreskuratzeko gogoa daukat».
Datorren urtea desberdina izango dela aurreikusten du. «Batetik, azkena izango delako, eta agurtu nahiko nauten lagun asko egongo direlako —hala esaten ari zaizkit—. Eta bestetik, espero dudalako Administrazio Kontseiluak zuzendari berria datorren urte hasierarako izendatzea, ona litzatekeelako pertsona hori nirekin etortzea egin beharreko guztietara». 2026ko irailerako izendatua beharko luke zuzendari berriak, baina Rebordinosek «ahalik eta lasterren egiten saia dadila» eskatu dio kontseiluari. «Garrantzitsua litzateke otsailerako, Berlinalerako, izendatua egotea, elkarrekin hara joan eta industriako jendeari aurkeztu ahal izateko. Nazioartean garai ona bizi dugu, eta garrantzitsua da babestu izan gaituztenek ikustea pertsona hori orain arte egindakoaren parte dela, ez dagoela haustura bat».
Pertsona horrek bere ustez zer-nolako profila izan beharko lukeen galdetuta, askotarikoa izan daitekeela iritzi dio. Lehenik zehaztu du bera ez dela ona aipatuko lituzkeen ezaugarri guztietan, baina garrantzia eman dio hainbat hizkuntza menperatzeari, antolatua izateari, taldean lan egiteko eta gidaritzarako gaitasunari, eta harreman publikoetan ondo moldatzeari. «Niretzat garrantzitsua da —eta gerta liteke hala izatea, edo ez— bertakoa izatea, Euskadikoa; ez da ezinbestekoa, baina bai interesgarria». Eta gehitu du «jaialdi garrantzitsu batean gutxienez urte batzuk lan egin izana» kasik ezinbestekoa iruditzen zaiola.
