«Euskara izan zen Jarrai sortzeko lehen arrazoia»

Euskal kulturgintzak 1960ko urteetan izandako loraldia barru-barrutik ezagutu zuen Iñaki Beobidek (Zumaia, 1934). Kulturgintzaren alor ia guztietan jardun zuen sustatzaile lanetan, euskararekiko kezkak bultzatuta; euskal kantagintza berria zabaldu zuen Herri Gogoa diskoetxea sortuta, liburugintzan... Frankismoko urte zailetan estutasun ugari bizi izanda ere, umorez gogoratzen ditu orduko bizipenak: «1960koa primerako hamarkada izan zen euskal kulturarentzat, zoragarria!».

Antzerkigintzan egin zituen ibilbide luzeko lehen urratsak, 1959an sortutako Jarrai antzerki taldean. Ia hamar urtez aritu zen zuzendari lanetan. Euskarazko antzerkiaren alde eginiko lana I. Antzerkizale sariarekin aitortuko dio EHAZE Euskal Herriko Antzerki Zaleen Elkarteak. Saria berari ematea «oso bitxia» egiten zaio Beobideri. «Aspaldiko kontuak dira, ez nuen inondik inora espero. Hasieran ezetz esan nien, bazirela beste batzuk, eta beste bi edo hiru izen ere bota nizkien, baina nahi dutena egin dute azkenean, normala denez», dio, barrez. Gaur jasoko du saria Villabonako Gurea antzokian, 20:00etan, Antzerkizaleen Egunean.

Herri mugimendutik sortutako taldea zineten. Nolako harrera zuten zuen lanek herritarrengan?

Dena herri mugimendutik sortua zen, orduan ez zegoen ezer, baina jendeak beti betetzen zituen lokalak. Denak joaten ziren antzerkia ikustera jakin gabe zein obra zen, nork idatzia zen... bost axola zitzaien, antzerkia zegoen eta joan behar zen. Toribio Altzaga eta Soroaren garai haietan obra dezente egiten zen, batez ere jostaketak, dibertimenduak. Donostian Euskal Iztundea zegoen, Maria Dolores Agirreren akademia, eta urtean bi-hiru antzezlan egiten zituen. Eta gero gu sartu ginen, beste izkina batetik, denak astintzen.

Zein helbururekin sortu zenuten Jarrai antzerki taldea?

Sortu, sortu, gauza garbia da: hizkuntza. Euskara izan zen Jarrai sortzeko lehen arrazoia. Gure lehen antzerkiak irakurriak izan ziren, 1958an, mahai luze batean eserita eta nork bere papera irakurriz. Pentsa, 60ko buelta horretara arte ez zegoen ezer, ikastolak ere orduan sortu ziren! Donostian oso euskara gutxi egiten zen, eta gu herrietatik etorritako xelebre batzuk ginen; halako lagunarte bat sortu zen, eta taldea atera zen. Euskaragatik sortu zen, baina, noski, denborarekin antzerkiarekiko grina denoi sortu zitzaigun.

Nola joan zen taldea sendotzen?

1961ean fenomeno garrantzitsu bat izan zen guretzat. Donostiako Udalean Club de Teatro izeneko bazkuna sortu zen. Hor bagenuen halako babes bat zentsuraren aldetik. Zer aukeratu ere, gutxi edo asko, haiek ematen ziguten, eta saltoa egiteko, gure bidea irekitzeko primerakoa izan zen, zikloak muntatzen zituztelako; adibidez, sei hilabetetan Alemaniako antzerkia egiten zuen; ez zigun esaten zein obra egin behar genuen, baina bai nongoa. Adibidez, Ipar Amerikako ziklo bat egin behar zela eta, irakurri, aurkitu... eta Tennessee Williamsen Kristalezko iruditxoak egin genuen euskaraz; lasai asko, gainera!

Beraz, kanpoko egileen antzezlanak euskaratzen lan handia egin zenuten. Baina hemengo sortzaileen lanak ere taularatu zenituzten, ezta?

Bertakoenak ere bai, baina gutxi; denen kexa zen hemengoenak albora utzita geneuzkala. Egin genituen, halere, batzuk bereziki guretzat idatziak zirelako: Xalbador Garmendiak euskaratu zigun Camusen obra bat, eta gero idatzi zigun Historia triste bat. Gabriel Arestik ere, Euskaltzaindiko oso lagun nuenak, egin zigun Beste mundukoak eta zoro bat. Gu sortu ginelarik lehenbiziko obra idatziak baziren, Piarres Lartzabal, Nemesio Etxaniz eta Xabier Lizardirenak... haiek irakurrita egin genituen, eta gero, Monzon eta Karraskedorenak... Baina guretzat eginbehar nahi eta nahi ezkoa zen zikloen bide hori osatzea. 25.000 pezeta (150 euro) ematen zizkiguten obra muntatzeko, eta dekorazioaren erdia ordaintzen bazen, nahikoa zen guretzat! Bistan da ez zela dirua irabazteko modu bat. Antzoki Zaharra udalarena zenez, hantxe aurkezten genuen, bestela lokala alokatu behar zen, eta hori kristoren arriskua zen guretzat.

Zer funtzio sozial betetzen zuen orduan antzerkiak?

Antzerkirako joera bazegoen, eta gure ideia zen ezberdinak izatea, eta entzuten ziren hainbat autore ekarri eta euskaraz egin ahal izatea. Gaur egunetik ikusita, beharbada Ionesco eta Durrenmatt zailak dira oraindik, eta gu mundu horretaraino iritsi ginen.

Lehenago, landa giroko egunerokoari lotutako antzezlanak ziren nagusi, eta Jarraik aldaketa ekarri zuen lantzen ziren gaien aldetik ere. Nolako gaiak hautatzen zenituen?

Xabier Letek esaten zuen garo usaina zutela orduko antzezlanek. Gu mundu guztiko autoreengana iritsi ginen, eta zetorren gaia beste bat zen, momentuko antzerki bat zen, dudarik gabe, eta horren barruan aukeratzeko beta genuenez, bada geure ideiak eta borrokak nondik zihoazen...

Zein izaten zen zure lana?

Nire egitekoa zen obrak aukeratzea, baita itzuliko zuena aurkitzea eta kalaka ematea ere, eta, horretarako, apaiz inguru hori ona zen guretzat: Juliantxo Lekuona, Letamendia, Lukas Dorronsoro, Don Nemesio [Etxaniz]... Bistan da denak euskaltzaleak zirela, eta itzulpenak hortik ateratzen genituen. Lanak ez zeuden publikatuak, eta makinaz idatzi behar ziren, multikopistara eraman... Baimenak-eta nik moldatzen nituen, eta dekorazioetarako Mikel Forkada topatu nuen, eta harekin primeran moldatu ginen.

Club de Teatrok zentsura zela-eta nolabaiteko babesa ematen zizuela esan duzu. Zein zen egoera?

Gu udalaren babesarekin genbiltzan. Club de Teatrokoak ginen, eta hor jende errespetagarria zegoen, eta noski, denak movimientokoak garai horretan [barreak], baina denek ezagutzen zuten elkar, denak lagunak ziren... Hasieran, bakarka ari ginela, obra batzuk ukitu beharra izan genuen; egiten zutena zen hori edo bestea kendu eta bale, baina gero euskaraz joaten zen, eta hor konpon! Nahiz eta zentsuran euskaraz ondo zekitenak zeuden, e? Euskaltzaindiko baten bat bazegoen zentsuran, [Antonio] Arrue Asteasuko Beltza deitzen zena ere hor zegoen... Tontakeria batzuk egin behar ziren; adibidez, Monzonen obra bi egin genituen, baina haren izena ez zen sekula agertu. Zentsura bazen, baina egiten genuen.

Eta nola moldatzen zineten zentsurari ihes egiteko?

Antzerkian baino gehiago, hor beste bide batetik ibili baikinen, diskogintzan ezagutu nuen nik zentsura. Inork ez zuen antzerki politiko bat idazten editatzeko, inork ez baitzuen editatuko, eta ezingo bazen antzokira eraman, hortxe bukatuko zen istorioa.

Halere, antzezlan askok, zeharka, bazuten bigarren irakurketa hori...

Dudarik gabe, horietara jotzen genuen, hori tontoenak ere bazekien... Baina, esaterako, Arthur Millerren Denak ziren nire semeak debekatu behar zuten hemen mundu guztian eman eta gero? Ezin zen debekatu. Ionesco Ionesco da, eta Parisen urte guztia irauten duen obra hemen nola debekatuko dute? Eskandalua muntatzeko jendea beti dago prest! [barreak]. Horren kontra egitea zaila da. Kantagintzan, berriz, kantu guztiak mitinak ziren, jendea horregatik joaten zen.

Kulturgintzako beste alorretan ere aritu zineten taldeko hainbat...

Jarrain halako fenomeno bitxi bat sortu zen; esate baterako, ZerukoArgia-n bi orrialde izatea lortu genuen, eta hor idazten hasi zen Ramon Saizarbitoria, taldekoa zena eta Jarraiko Saizarbitoria moduan sinatzen zuena. Halako fronte txiki bat bazen. Esaterako, gu sortu baino lehen bazen euskarazko komiki bat, Panpin; mugitzeko jendea behar zen, eta Jarrai jendea zen, talde bat zegoen hor atzean eta zernahitarako esku bat botatzeko prest zeuden. Gogoratzen naiz pare bat urte egingo genituela larunbatero bost-sei lagun elkartu eta Segura, Loiola, Arrate eta Nafarroako irrati batzuetarako, bobina txiki batzuk egin eta igande goizetarako euskarazko zerbait bidaltzeko. Bagenuen talde txiki bat hori egiten.

Zu kulturgintzako beste alor batzuetan murgildu baino lehen, Jarrai taldea ia hamar urtez aritu zen, ezta?

Hasieran hizkuntzagatik hasi ginen denak, nabarmen; gure politika hizkuntza zen. Jarrai 1968-69an oraindik ari zen, baina jada urte haiek politika aldetik kristorenak izan ziren; estado de sitio delako hori, tiroz hilak hortxe, Garibaiko izkinan... Egoera asko gogortu zen, eta bere politika aldera jo zuen gehiago bakoitzak; kanpoan taldeak sortu ziren, politikoagoak. Lehen etsai bat genuen, Franco, eta hori jada bukatzen ari zen, eta beste gauza batzuk sortzen.

Ordutik gauzak asko aldatu dira antzerkigintzan. Gaur egun, zuen garaian baino baliabide gehiago daudela esan daiteke, baina euskarazko lan gero eta gutxiago programatzen da. Non dago hutsa, zure ustez?

Zailagoa da. Gaur egun, ezin duzu dekorazio bat muntatu 25.000 pezetarekin...

Baina gauzak orduan baino zailago daudela iruditzen zaizu?

Ramon Labaienek antzerki eskola bat sortu zuen Donostian, eta hortik atera zen jende pila, bide profesional horretan ahalegintzen direnak, nire alaba Olatz, esaterako. Gero, batzuek beste lan batzuei heldu behar izan diete, itzulpenetan edo bikoizketen arloan... Hor badabil jende multzo bat, beren lan eta ordutegietara lotuta.

Uste duzu profesionalizazio horrek kalteren bat ekarri diola euskarazko antzerkiari?

Ez, ezta pentsatu ere. Gertatzen dena da exijentziak handiagoak direla. Guk edozein bazterretan egiten genuen antzerkia, ahal zen tokian. Gaur egun, beste mila gauza daude. Profesionalak diren talde horietako batzuek erdaraz prestatzen dituzte antzezlan guztiak. Hori da dirua irabazi behar dutelako, hortik bizi nahi dutelako; horretara behartuak daude, horretan sartuak daudelako.

Eta programatzaileen aldetik, antzezlan bera bi hizkuntzatan eskura izanik, ez da desoreka gehienetan gaztelaniaren alde aterako?

Dudarik gabe, horregatik jotzen dute bigarren horretara, lehenbizikoa motz geratzen delako euskara hutsean; egun gutxi dira, bi eta kito, eta bestela agian lau egingo dituzte. Azkenean da horretara bizi zaren edo ez.

Zaletasuna ere aldatzen joan al da?

Bai. Jendea euskarazko antzerkia ikustera joatea laguntzea zen orduan, egoteko behar bat zegoen, eta egun hori ez dago.

Eta nondik uste duzu egin dezakeela aurrera euskarazko antzerkiak? Nola piztu zaletasuna gizartean?

Uste dut jendearen aldetik erraza dela; behar dena da taldeak muntatzeak egin ahal izatea, eta hori zaila da komertzialki gaur egun, inoren laguntzarik gabe. Antzerki independentea deitzen zaion hori beti dago borrokan, beti juramentutan [barrez]. Guk bentaja hori genuen, ez genuela laguntzarik behar. Denak langileak ginen, eta orain jende asko dago antzerkian profesionalki lan egiten duena. Zer behar da? Euskaraz egin, erdaraz egin, obra asko muntatu...

EHAZEren gisako elkarte batek lagun dezake bide horretan?

Hori, batez ere amateurrentzat, izugarrizko laguntza izango da; dudarik gabe lanak erraztuko dizkie, obrak hautatzeko nora jo edukitzeko, zein obra dauden euskaraz... Beste mundu bat da, baina begira zer salto egin duen bertsolaritzak Bertsozale Elkartearekin. Horiek ere ari dira, eta uste dut halako gauzak mugitzeko eta zaletasuna egoteko garrantzitsua dela, talde txikientzat batez ere; herrietan dabiltzanek behar-beharrezkoa zuten, eta etorri zaie. Gutxienez ate hori ireki da.