«Geroa kontrolatzeko kontrolatzen dituzte idazleak diktadurek»

Kasik idazle izateko bilakatu zen idazle debekatu Ana Blandiana (Timisoara, 1942). Apaiz ortodoxoa zuen aita, eta ezagun zitzaion espetxerako bidea, eta, hain zuzen ere, aita kartzelan zuen sasoi haietariko batean argitaratu zuen lehen poema Otilia Valeria Comanek Ana Blandiana ezizenarekin. Eta lehen poema harekin nahiko. Beste ezer argitaratzera heltzerako debekatu zioten argitalpena agintari errumaniarrek. Abisua pasa zieten herrialdeko argitaletxe guztiei: ezizen hark «Herriaren etsai baten alaba» ezkutatzen zuen. Debekuaren mugan ibili zen geroztik beti, eta erresistentziaren ikur ere bilakatu ziren bere testuak maiz. «Berlingo harresia erori ostean, onartzeko oso zaila egin zitzaidan egia bat deskubritu nuen: hitzak garrantzia galdu zuen askatasunarekin». Hamalau poesia liburu ditu argitaratuak, bi ipuin bilduma, bederatzi saiakera liburu eta baita eleberri bat ere, eta Errumaniako literaturako ahots nagusietariko bat da egun. Demokraziaren aldeko Academia Civica mugimenduko lehendakari izan zen, eta Sighet hirian zegoen kartzelan eraikitako Komunismoaren Biktimen eta Erresistentziaren Memorialaren sortzaile eta arduradun ere bada. Iruñean izan zen abenduan, Auzolan liburu dendak gonbidatuta.

Zer du egungo Ana Blandianak garai batean debekatuta egon zen Ana Blandiana hartatik? Edo bestela galdetuta, idazketak badu memoriarik?

Irakurlearekiko kooperazioan oinarritzen zen nire idazketa garai batean, baina amaitu egin zen hori 1989an harresia erori zenean. Hamarkada luzez, zentsuraren ondorioz, iradokitzea izan zen nire lanaren funtsa, eta irakurleak bete behar izaten zuen nik adierazi gabe utzitakoa. 1989az geroztik, askatasun mota bat izateari utzi zion poesiak. Hutsune garai bat bizi izan nuen. 1989ean onartzeko oso zaila egin zitzaidan egia bat deskubritu nuen: hitzak garrantzia galdu zuen askatasunarekin. Baina ez zuen luze iraun hutsune sasoi horrek. Askatasunaren argi itsugarriaren ostean, jendeak deskubritu zuen gaizkiak jarraitu egiten zuela, eta baita kasik lehen baino okerragoa zela ere. Deskubritu genuen jadanik ez ginela kasu berezi bat. Lehen Errumanian eta ekialdeko herrialdeetan ikusten genuen diktadura zen gaizkia guretzat, baina harresia erortzean deskubritu genuen gaizkia askoz ere orokorragoa zela, eta munduari eragiten ziola, munduari orokorrean. Nire poesia sakonagoa eta orokorragoa bihurtu da horregatik, orain gehiago heltzen dio gizakiaren orokortasunari. Ni neu ere jadanik ez naiz hain gaztea, eta denboraren gaiarekin aberastu da nire poesia; eternitatearen gaiarekin. Lehen, etorkizuna zen kezka. Beti existitu da galdera bera: zergatik dira diktadoreak idazleen beldur? Ohartu nintzen diktadura saiatzen dela idazleak kontrolatzen, diktadorea hil ostean ere bizirik jarraitzen duen zerbait idazten dutelako idazleek. Eta haiek kontrolatzea etorkizuna kontrolatzeko modu bat zen. 1989az geroztik, gauzak askoz sakonagoak dira, eta aldatu egin da etorkizunaren eta eternitatearen artean dagoen harremana. Arimaren eternitatea dago batetik, literatura lanen etorkizuna bestetik.

Garai postpoetikoa ere bada garai postkomunista. Azaldua duzunez, gizartean oihartzuna galdu zuen literaturak.

Diktadurak iraun zuen bitartean gauza asko zeuden debekatuta, eta metaforaren bidez gainditzen zuen debeku hori poesiak. Eta debekatuta zeuden erlijioa, politika eta filosofia ordezkatzen zituen horregatik. Eta berdin gertatzen zen Ekialdeko herrialde guztietan. Poesia zen aske arnasteko eta aske pentsatzeko modu posible bakarra. Horientzako guztientzako askatasun espazio bat sortzeko zegoen modu bakarra zen. Askatasunarekin bere interes esparrura jo zuen jendeak. Erlijioan sartu ziren erlijio zaleak, filosofiara filosofia zaleak, politikara politika zaleak... Eta poesia gizartearen zati txiki horrentzat gelditu zen. Poesiarekiko sentsibilitatea duen elite txiki horrentzat. Pentsatuz gero, logikoa da, baina gertatu zenean oso paradoxikoa egin zitzaidan. Bizitza osoa pasatu nuen diktadura eror zedin, zentsura desager zedin eta askatasuna hel zedin ametsetan, eta, heldu zenean,poetak bakarrik gelditu ziren. Lehen, profeta moduko batzuk ziren gizartearentzat, munstro sakratu moduko batzuk. Gauzak normaldu egin dira, baina nire poesia liburuek 100.000 aleko tirada izaten zuten lehen, eta 10.000koak dira orain. Poeta gazteen liburuek ehunka ale baino ez dituzte izaten. Lehen diruak ez zuen inolako baliorik, besteak beste, dirua zeukanak ez zuelako jakiten harekin zer egin, dendetan erostekorik ez zegoelako. Liburuak oso merkeak ziren, eta publikoak pentsatzen zuenak eta kritikarien iritziak zeukaten pisua. Gaur egun, marketin irizpide hutsen arabera ezartzen dira liburuen tiradak. Ondorioa argia da: ezer ez da perfektua mundu honetan.

Eternitatearen gaia aipatu duzu lehen, eta argia da kezka hori zure azken poema liburuan: Patria Mea 4A izenekoan. Mistikoa eta poeta gertu daudela ere esana duzu inoiz. Zein da bien arteko antzekotasuna?

Intentsitateak batzen ditu. Zenbat eta intentsitate handiagoa, orduan eta benetakoagoak dira bai mistikoak, bai poetak. Biek bilatzen dute inoiz aurkituko dutenik ez dakiten zerbait, eta bilaketa horren tentsioan beren bizitzaren alde egiten dute apustu biek.

Eta, halere, liburuan bada gizartearekiko erantzukizunari buruzko kezka printzarik ere, ez? Autobiografia poemako lerroak ditut gogoan: «Ahoskatu gabeko poema bakoitzak, aurkitu gabeko hitz bakoitzak/ arriskuan jartzen du unibertsoa».

Nire bizitzatik poesiarako isurialdaketaren isla da poema hori. Nire ustez, inplikatu egin behar zara existentziarekin, eta inplikazio hori zama bat da, poesiara ere isurialdatzen den zama bat. Antzinako sumertarrek sentitzen zuten idatzita ez zegoena ez zela erabat existitzen, eta horregatik asmatu zuten idazkera; bizitza eta errealitatea finkatzen duen tresna mistiko moduko bat zen. Ideia hori darabilt nik ere poema horretan. Jolas hori onartu duenez, mundua jolas horren menpe dagoela eta jarraitu egin behar duela. Nire ahotik ateratzen diren hitzen menpe dagoela mundua.

Inplikazioaren zama aipatu duzu, eta jakin nahi nuke zer zama eragin duen zure idazkeran erresistentziaren sinbolo zinela jakiteak.

Gauzak sinpleak ziren. 1989a baino lehen ez nuen sinbolo nintzen sentsaziorik. Iruditzen zitzaidana idatzi eta idatzitako hura argitaratzeko ardura zuen idazle bat nintzen. Neure burua adierazten nuen, baina jendeak bere destinoaren adierazpentzat hartzen zuen. Nolabait ere, herri baten bizipenen berri ematera heldu nintzen neure bizipenen bitartez. Jasan dudan jazarpenak bihurtu nau sinbolo. Debekatu egin zizkidaten liburuak, liburu dendetatik kendu zituzten nire lan guztiak, eta nire izena desagertu egin zen bizitza publikotik. Nire izena ezin zen aipatu, prentsan nire izena ageri zuten artikuluak kendu egiten zituzten. Jazarpen horiek bilakatu naute sinbolo. Liburuak desagerrarazi zituztenean eskuz transkribatu zituen jendeak, eta hala ibili ziren eskuz eskuz. Zerbait eta norbait ordezkatzearen zama hori 1989aren ostean sentitu nuen, hedabideetan publikoki hizketan hasi nintzenean. Eta orduan hasi nintzen besteen izenean hizketan, baina ordura arte ezinezkoa zen hitz egitea. 1989tik hona berriz ere botere zaharretik sortutako botere berriaren aurkari bilakatu naiz. Oposiziora pasatu nintzen berriz. Hitzaldi asko eman nituen sasoi batez, eta askoz ere gutxiago idatzi nuen horregatik. Orain, pozik nago berriz ere idazten hasi naizelako. Baina hori guztia idazketa prozesuaren paraleloan joan da.

Idatzi, beraz, bakarrik idazten da beti?

Bai! Ez da soilik bakarrik idazten dudala, ezinezkoa zait nire etxean nagoenean idaztea ere. Eguneroko bizitzaren esparrua da etxea. Kanpora joaten naiz beti idaztera. Soldatarik gabeko oporrak hartu eta mendiko etxe alokatu batera joan naiz askotan.

Komunismoaren Biktimen eta Erresistentziaren Memorialaren arduradun ere bazara. Aurten bete dira 25 urte Berlingo Harresia eraitsi zutenetik; zer da ordukoei buruzkoak gogoratzen saiatzean ahazten dena?

Bi kontu. Memorialari buruzkoa lehenik. Memorialak ez du soilik hartzen kontuan harresiaren eraisketa, ikuspegia orokorragoa da. Kartzela izandako eraikin batean dago memoriala. Ziega bakoitzak gai bat lantzen du: nola desegin zen justizia, nola desegin zen akademia... Memorialaren oinarrian dagoen ideia hau da: soilik iragana ulertuz uler daiteke oraina. Oraina ulertzeko bide bat da memoriala, memoriala ez da soilik iragana aztertzeko gune bat. Historiaren hondakinek bizirik diraute orainaldian, eta ulertu egin behar dira gure identitatea ulertzeko. Gogoratzen ez denari buruz: ez dena kontatzen da zer kolaborazio izan zen Mendebaldeko potentzien eta Sobietar Batasunaren artean 1975eko Helsinkiko Konferentziaren ondoren [Mendebaldeko blokeak Ekialdeko Europako mugak errespetatzeko konpromisoa hartu zuen; eta sobietarrek giza eskubideen errespetuan aurrera egingo zutela hitzeman zuten]. Mendebaldeak begiak itxi ditu gulagen aurrean, kartzelen aurrean, askatasun faltaren aurrean... Zergatik, eta errusiar petrolioagatik eta beste abantaila batzuengatik. Petrolio horregatik sakrifikatu dute Ukraina ere orain. Irizpide ekonomikoek gain hartzen diete idealei. Frantzia, adibidez, Ukrainakoaren kontra agertu da, baina erreaktore handi bat saldu dio Putini. Bada Leninen esaldi bat: «Haiek urkatzeko erabiliko dugun soka ere saltzen dute kapitalistek».