Romualda Zuloaga pandero jolearen biografia argitaratu baino gehiago, haren aldarria egin du Gontzal Carrasco historialari, ikerle eta trikitilariak (Gernika-Lumo, Bizkaia, 1995). Hala, gizonen munduan nabarmentzeko eta bere inguruan izar bihurtzeko indarra atera zuen plazandre bat erretratatu du hari eskainitako liburuan: Romualda Zuloaga, panderoaren bidaia hilezkorra. Aldarte bereziko musikaria omen zen pandero jolea; horretara jarrita, berehala pizten omen zuen festarako giroa. Pandero jole entzutetsu baten biografia liburua ontzea aski ez, eta ikerlari gisa ere trikitiaren munduan dago murgilduta: trikitiaren iruditeria kolektiboaren garapen historikoa ari da aztertzen.
Zer leku behar luke Romualda Zuloagak euskal musikaren barruan?
Romualdari eman behar zaion garrantzia beste edozein musikariri emango litzaiokeena izan beharko litzateke. Betiko kontua sartzen da hemen: Romualda emakumea zen, eta, horrexegatik, ahanzturan sartu da. Emakume trikitilariei gertatzen zaie, gainera, Maurizia hartzen dugula denen ordezko, eta hori ere bada zapalkuntza patriarkalaren zantzua. Biografia liburuetan gizonak bakanak dira guztiak, eta bakoitzari bere nortasuna aitortzen zaio; Laja, Egañazpi, Iturbide, Landakanda... eurak norbanakoak ziren, eta emakumezkoak, berriz, batek ordezkatzen ditu denak. Emakume bakoitzari bere garrantzia eman behar zaio, eta bakoitzaren historia kontatu behar da, norbere nortasuna kontuan hartuz.
Nola definituko zenuke Romualdaren musika?
Mauriziak ahots sakona zuen, oso guturala, eta Romualdari aurkakoa gertatzen zitzaion. Berak soinu txikiarekin eta albokarekin jo izan zuen, eta, audioak entzuten badituzu, nabari da albokarekin nahiko behartuta eta zortzidun bat gorago abestu behar izaten zuela. Horregatik, nahiago izaten zuen soinu txikiarekin jo, bere erregistrora hobeto moldatzen zelako instrumentu hori. Nahiko ahots agudoa zuen, eta hori bada pertsonalitatea ematen dion zerbait.
Romualda zubi garrantzitsua izan zen Bizkaiko trikitian, bizimodu bat transmititu zuen, eta, alde horretatik, Mauriziaren funtzio bera bete zuen. Baina, lehen esandakoa, nork bere estiloa zuen, eta hori azaleratzea garrantzitsua da.
«Uste dut nabarmentzekoa dela Romualdak 1950eko eta 1960ko hamarkadetan euskal kulturari egin zion ekarpena. Euskal kultura berpizten hasi zen orduan, baina ez zen egiteko erraza izango, eta berak egin zuen»
Panderoaren bidaia hilezkorra jarri duzu liburuaren tituluan. Ahanzturaren aurkako keinua al da izenburua?
Bai, guztiz. Panderoarena garbi dago, panderoa jotzen zuelako Romualdak. Hain zuzen, horra bideratu nahi nuen trikitiaren kontzeptua, ez baitago adostasunik trikitia definitzeko. Bidaia dela eta, euskal kultura atzerrira eraman zuen Romualdak. Horri heldu diot, baina transmisioari ere egin nahi diot keinua, Romualdak txikitan bizi izandako mundu zahar hori transmititu baitzuen industrializazio betean, postmodernismoan sartzen ari ginen garaian; gainera, non eta Galdakaon, Bilbo Handiko inguru horretan. Uste dut nabarmentzekoa dela Romualdak 1950eko eta 1960ko hamarkadetan euskal kulturari egin zion ekarpena. Euskal kultura berpizten hasi zen orduan, baina ez zen egiteko erraza izango, eta berak egin zuen. Eta hilezkor hitzak badu ikustekorik Romualda oso gazte hil izanarekin; 57 urte baino ez zituen izango. Romualdak oso rol garrantzitsua jokatu zuen, eta hori bera bada azpimarratzekoa.
Hark egin zuen moduan frankismo betean «Franco baino makako handiagorik ez dago» ozen esango zuenik ez zen askorik izango.
Romualda oso pertsona saltseroa, alaia eta piper handikoa zela diote iturri guztiek, bai elkarrizketatuek, bai eta arakatuetakoek ere. Eta aldarte horrek lagunduko zuen ingurukoak limurtzen eta berari begira jartzen, zalantza barik.
Eta bada gauza bat aipatu beharrekoa: gaur egun oso ohituta gaude musika inguruan izatera, baina sasoi batean musika ez zegoen horren presente; 60ko hamarkadan hasiko ziren gauzak aldatzen. Astelehenetik larunbatera lanean, nor bere zereginetan aritzen zen jendea. Baina domeka heldu eta erromeriara joaten zirenean, aste guztian aisialdirako zeukaten une bakarra izaten zen hura. Hortaz, pandero soil batek ez du arretarik ematen gaur egun, baina garai hartan piper handiko pertsona bat etortzea eta koplak kantatzen hastea aste osoko momenturik onena izaten zen. Alderaketa egitean, modernismo-postmodernismo paradigman pentsatu behar dugu, eta horrek badu zerikusirik nire ikerketarekin.
«Pandero soil batek ez du arretarik ematen gaur egun, baina garai hartan piper handiko pertsona bat etortzea eta koplak kantatzen hastea aste osoko momenturik onena izaten zen»
Estereotipo guztien kontra aritzeko eta plazandre izateko indar hori ote zen bere dohainik garrantzitsuena?
Horrek lagunduko zion. Halere, plazarik plaza ibiltzeagatik inork ezer esan ote zion ezin jakin zehazki. Nik ez dut horrelakorik erregistratu, baina ematen du ez zuela horretan askorik pentsatzen. Jakingo zuen, noski, diktadura espainiar nazionalista baten menpe zegoela, eta bere barnean zeukan kultura hori erreprimitu egin beharko zuela kalean. Baina etorriak eta bere izaerak lagunduko zion berak egiten zuen hori egiten. Liburuan askotan esaten dut: berak ez zuen ezeren alde ezer larririk egiten. «Hona etorri naiz ondo pasatzera eta dakidana egitera», esaten zuek berak. Zantzu politikorik izango zuen horrek, baina ez zen nahita egiten zuen zerbait. Ondo pasatu besterik ez zuen nahi.
Galesera, Parisera… hainbat tokitara joan zen Romualda panderoa jotzera. Zer zen beretzat kanpora joatea? Egin al zuen hausnarketarik horren inguruan?
Ikerketa hau egiteko nahiko zaila izan da haren berri ateratzea, emakumea izanik ez dagoelako ezer handirik idatzita. Elkarrizketetara jo behar izan dut, baina elkarrizketak ere aski ez, bera oso gazte hil zenez. Elkarrizketatu dut haren alaba, adibidez, baina hark baditu 74 urte, eta ahal dudana egin dut. Alegia, kanpora zergatik joaten ote zen ez dakigu.
Baditugu iturri batzuk, esate baterako postalak, eta pozez zoratzen ibiltzen zirela eta ingurukoak ere pozik ikusten zituela esaten zuen horietan. Galesera barkuan joatea ez da ondoko herrira joatea bezala, eta ilusiorik ere izango zuen horretarako, baina ez dakigu ongi. Nire ustez, Galdakaon edo Euskal Herrian egiten zuena egiten zuen kanpoan ere: ondo pasatzera joaten zen, Galesera edo noranahi.
«Nire ustez, Galdakaon edo Euskal Herrian egiten zuena egiten zuen kanpoan ere: ondo pasatzera joaten zen, Galesera edo noranahi»
Trikitiaren iruditeria kolektiboaren garapen historikoa ari zara ikertzen. Xehatuko zenuke gaia?
Trikitia 36ko gerratik hona zelan garatu den eta nola antzeman den, horixe ari naiz ikertzen. Azterketa konparatibo bat egiten dut. Funtsean, frogatu nahi dut trikitia euskal kultura herrikoitik, folkloretik askatu dela; ez guztiz, halere, herri kulturan errotuta dagoelako. 1970eko hamarkadatik aurrera esklusibotasun horretatik askatu zen, eta, geroztik, 80ko eta 90eko hamarkadetatik aurrera etengabe ari da zabaltzen, baita trikitiaren kulturatik kanpoko beste esparru batzuetara ere. Postmodernismoaren kontua sartzen da hor: zelan postmodernismoko eta pop kulturako dinamikekin bat egin duen, estilo askorekin hibridatu den eta merkatu neoliberalistan sartu den. Trikitia globalizazioan sartuta dago bete-betean, baina oraindik ere baserri mundura eta mendira lotzen dugu nahi gabe. Hori zergatik gertatzen den aurkitu nahi dut nire doktore tesian, eta zein izan den modernismotik postmodernismorako paradigma aldaketa.
«Trikitia globalizazioan sartuta dago bete-betean, baina oraindik ere baserri mundura eta mendira lotzen dugu nahi gabe»
80ko hamarkada aipatuta, Euskal Herriko Trikitilari txapelketetan Tapia eta Leturiarekin edo Kepa Junkerarekin sortutako istiluez ariko zara. Trikitia zer den definitzeko arazoa dago oraindik?
Uste dut baietz, horrekin jarraitzen dugula. Bizkaian, adibidez, soinua bakarrik da trikitia; panderoa beste gauza bat da, eta ez dute biek zertan elkarrekin joan. Gipuzkoan, soinu txikia eta panderoa dela ulertzen da, baina, gainera, harago ere badoaz haran askotan. Urolan, adibidez, esaten dute tresna horiekin jotako betiko abestiak direla trikitia: porrusaldak, fandangoak eta arin-arinak.
80ko hamarkadako txapelketa nagusietan Kepa Junkera, Mutriku, Tapia eta honek denak zabaltzen hasi ziren, birtuosismoaren bidez, diatonikoari kromatismoak sartuz, trikitia beste lurralde batzuetara eramanez. Beldurragatik edo, batzuek oztopoak jarri zizkioten zabalpen horri. Orduan hasi ziren esaten hori ez zela trikitia eta abar. Trikitilarien elkartean ere islatu zen ezin ulertua, eta zisma moduko bat gertatu zen 90eko hamarkadaren hasieran. 93an konpondu zen. Hori litzateke postmodernismoaren hasiera.
Zenbat epealdi markatu dituzu zure tesian?
Hiru: modernismoa, zabalkunde edo trakzio fasea, eta postmodernismoa. Zabalkunde faseko oztopo horiek naturalizatu egin ziren, amaitu baino gehiago. Trikitiak zabaltzen jarraitu zuen, eta oztopo horiek etengabekoak izan dira, baita gaur egun ere. Huntza taldea jada ez dago, baina, jotzen zuenean, batek baino gehiagok esan zuen hori ez dela trikitia.
Niretzat instrumentu hori baino ez da trikitia, eta, talde batean instrumentu hori baldin badago, zergatik ez da ba izango trikitia talde horrek egiten duena? Herri kulturarekin gertatzen da kontu hori. Gurea kultura gutxitua da, eta etengabe botatzen dizkiogu harriak gure teilatuari. Beste kulturetan ez da horrelakorik gertatzen. Flamenkoan ez dute esaten «hori ez da flamenkoa» edo antzekorik.
Gure kulturan etengabeko hausnarketan egon behar dugula pentsatzen dugu, euskal kultura mantendu behar delako, eta hala da, ez diot ezetz, baina horrek bestelako zentzu bat ere badakar: ezin dugu garatu beste kultura batzuk bezala, eta geure burua estutzen dugu.
«Niretzat instrumentu hori baino ez da trikitia, eta, talde batean instrumentu hori baldin badago, zergatik ez da ba izango trikitia talde horrek egiten duena?»
«Euskal kultura orotara analizatzeko tresna adierazgarria izan daiteke trikitia»
Gontzal Carrascoren bizitzan alderdi asko betetzen ditu trikitiak. Haren iruditeria eta garapena aztertzen ari den ikerlaria ez ezik, Euskal Herriko Trikitixa Elkarteko zuzendaritzako kide ere bada. Baita trikitilaria ere: soinu txikia jotzen du Oxabi taldean. Haiek sortua da, esate baterako, Galdakaon maiatzaren 25ean egingo den Ibilaldia festaren abestia: Magaletik Herrire.
Osasuntsu ikusten duzu trikitiaren mundua?
80ko edo 90eko hamarkaden bueltan egiten zen galdera hori, ikusi zutenean zerbait gertatzen ari zela trikitian. Ez dakit beste kulturetan halakorik egiten den. Eta, hori esanda, uste dut trikitia etengabeko zabalkundean murgilduta dagoela eta etengabe ari dela berritzen. Tesian ikusten ari naizenez, euskal kultura orotara analizatzeko tresna adierazgarria izan daiteke trikitia, halako jarraipen prozesu batean murgildu delako Italiatik iritsi zenetik XIX. mendean. Euskal kulturaren adierazletzat hartzen badugu, osasuntsu ikusten dut trikitia, hibridatzen jarraitzen duelako. Globalizazioan sartuta dago, etengabe ikusten ditugulako gauza berriak trikitiarekin, baina betiko trikitia ere hor dago.
Nire ustez, trikitia ez da hiltzen ari, baina hiltzea ere bada progresoaren parte; azken finean, zergatik mantendu behar dira XIX. mendeko jotak eta horrek denak? Galdu badira, galdu dira. Tradizioa aldatuz doa etengabe. Trikitia sano ikusten dut alde horretatik: betikoa hilko da edo gordeko da, eta berria etengabe ari da sortzen.
«Nire ustez, trikitia ez da hiltzen ari, baina hiltzea ere bada progresoaren parte; azken finean, zergatik mantendu behar dira XIX. mendeko jotak eta horrek denak? Galdu badira, galdu dira. Tradizioa aldatuz doa etengabe»
Oro har, beste estilo batzuekin konparatuta, presentzia txikiagoa du?
Huntza hasi baino lehen eta Gose hil zenetik, Esne Beltza zegoen, eta ematen zuen trikitia txarto zegoela, baina atera dira beste talde batzuk, Neomak eta beste. Chill Mafia jada ez dago, baina horiek ere jartzen zuten trikitia. Jeitsi ere modan dago, eta horrek ere erabiltzen du soinua bere estilo elektronikoan. Beti da apur bat ziklikoa.
Zuk ere jotzen duzu trikitia, Oxabi erromeria taldean.
Ez dakit nola, baina ateratzen dut denbora talde batean jotzeko. Bizkaiko hainbat herritako musikariak gaude Oxobin, eta, sarritan esaten dugun bezala, betiko erromeriaz harago ulertzen dugu taldea. Etengabe berrizten saiatzen gara, bai errepertorioa, bai eta jotzeko estiloa ere. Zuzeneko musika baliabide elektronikoekin nahasten dugu, eta betiko kantak modernizatzen ahalegintzen gara.
«Bizkaiko hainbat herritako musikariak gaude Oxobin, eta, sarritan esaten dugun bezala, betiko erromeriaz harago ulertzen dugu taldea. Etengabe berrizten saiatzen gara, bai errepertorioa, bai eta jotzeko estiloa ere»
Zer ematen dizu zuri trikitiak?
Nire pasioa da. Zazpi urterekin hasi nintzen ikasten, nahi barik, akordeoia jotzen ikasi nahi nuela esaten bainuen orduan. Musika eskolan instrumentu bat aukeratu behar izaten genuen astero, eta oroitzen naiz azkena izan zela soinua, baina geroztik jotzen dut, eta oso gustukoa dut. Niretzat sekulakoa da, baina orain apur bat ase bukatzen dut, egun osoa ematen dudalako horren bueltan ikerketan. Taldearekin ere aritzen naiz, gainera.
Eta Euskal Herriko Trikitilari elkarteko zuzendaritzan ere bazabiltza. Zer-nolako lana da hori?
Trikitia babesteko dagoen elkarterik gorena da. Dokumentazio eta artxibo lanak egiten ditugu, baita bestelako ekintza ugari ere: topaketak, udalekuak gazteentzat, trikitilariak laguntzeko eta saretzeko bestelako ekintzak eta abar.
