Joan Didion eta dolu literatura

Hamar urte nituela, gure osaba kuttuna hil zenean, gorpua haren egongelan ikusi arren, ez zitzaidan benetako gertakaria iruditu. Zintzo, oporrak arte itxaron nuen, uda osoa Zarautzen ematen zuelako. Uda hasi eta gure etxean komiki bildumekin agertu ez zenean, nire pentsamendu magikoa bat-batean desagertu zen. Egia zela onartu behar izan nuen: benetan hilda zegoen. Errealitateak emaniko zaplazteko hori izan zen niretzat haurtzaroaren amaiera. Joan Didionek (Sacramento, Kalifornia, AEB, 1934-New York, 2021) John Gregory Dunne senarra 2003an hil ondorengo pentsamendu magikoaren inguruan idazten du The Year of Magical Thinkingliburuan (2005). Hasiera-hasieratik haren itzuleran tematzen da, eta, irakurtzen hasi ahala, gutariko askok ikusiko dugu geure burua pentsamendu magikoaren islan. Zalantzarik gabe, Didionek literaturan gero eta oparoago den azpigeneroari egindako ekarpena kanoniko bilakatu da.

Liburu labur hau idatzi baino lehen, bai kazetaritzan bai fikzioan ibilbide luzea zuen. AEBetako kazetaritza berriaren aitzindarien artean dago, hots, subjektibotasuna onartzen duen kazetaritza praktika, haien ustetan objektibotasuna fikzio hutsa baita. Didionek bere begirada, lehendabizi, kazetari gisa findu zuen, eta haren begirada bada ziur aparta: testuetan bere burua sartzen badu ere, distantzia mantentzen du beti. Oreka nekez horretan datza begirada didioniarra.

Horri loturik, hizkuntzaren erabilera soila bezain konplexua dagokio. Esplizituki idazketari buruz asko idatzi duen idazlea da. 2021ean argitaraturiko Let Me Tell You What I Mean prentsa lanen bilduman, Why I Write artikuluan bere lan egiteko moduak azaltzen dizkigu. Idaztea hausnarketa edota pentsatzeko tresna gisa irudikatzen du, eta horretara iristeko zubia hizkuntza da, zeinak esanahia oparitzen dion idazleari. 2017an Netflixek hari eskainitako dokumentalean —Joan Didion: The Center Will Not Hold—, Didionek dio zerbaiti beldur badio bere irtenbidea hausnarketa dela. Erantzun horretan dugu bere sinadura den subjektibotasuna —beldurrak beti dira subjektiboak— eta, analisia dela medio, distantzia.

The Year of Magical Thinking hasteko, aipatzen du hizkuntzarekin duen lotura hautsi dela, hau da, beti izan duela hizkuntza zubi, baina senarraren heriotzaren ondorioz, istant batean dena aldatu zen une horretan, idazle gisa hizkuntzarekin zuen lotura galdu zuela. Galera hori da testuaren haria: nola ulertu gertatu dena? Hausnarketa literaturaren bidez hasiko da, eta C. S. Lewisen A Grief Observed testua oinarrizkoa da Didionena ulertzeko. Neurri handi batean, testu horrek irakurle berriak izan ditu Didionek aipatzen duelako. Biak dira testu laburrak eta epe laburrean idatziak, urgentziaz; biak dira doluen hausnarketak; eta distantzia hori Lewisen izenburuan ere badugu. Alabaina, Lewisena kristau fededunaren ikuspegia da. Minean jartzen du arreta, eta nola arrazoitu daitekeen mina fede kristaua galdu gabe.

Lewis, Narniako kroniken egile ospetsua, mundu anglosaxoian pentsalari kristau gisa da oso ezaguna. Haren emaztea hil zenean, idatzi zuen Didionen testuaren aurrekaria, 1960an. Garai hartan, halako testu pertsonala ezohikoa zen, eta ezizenpean bidali zion Faber & Faberreko editore T. S. Ellioti. Berehala ohartu zen zein zen egilea, eta, testuaren kalitateagatik, N. W. Clerk ezizenarekin argitaratzea erabaki zuen. Lewis bera hil ondoren argitaratu zen haren izenean. Minak eraginda bere kristautasuna zalantzan jartzen duen arren, azken atalean ikuspegi kristaua defendatzen du; teologia da garaile, hildakoak, Jainkoaren moduan, gurekin daude eta ez daude, bidelagun ditugun mamuak baitira.

Berriz, Didionen gai nagusia dolua da, eta, horretarako, analisia bideratzen du; hasieran, literatura du abiapuntu, eta, ondoren, medikuntzara eta psikiatriara abiatzen da erantzun bila. Hausnarketa horretan, hutsune nabaria dugu; senarraren heriotza kontatzerakoan, alaba Quintanaren gaixotasun larria azaltzen digu, Didionek hileta atzeratu baitzuen alaba bertan izateko. Alabaina, azken bertsioa editoreari bidali zionerako alaba hilda zegoen, eta, bigarren tragedia kontatu gabe, ezkutuan dagoen hausturak pisu bikoitza ematen dio kontatzen duenari. Senarrarekin harreman estua zuen; alabarekin, berriz, gatazkatsuagoa. Didionek dio hildakoagatik ez ezik guk hildakoarekin izan dugun harreman estuagatik edota izan ez dugun harreman estuagatik negar egiten dugula, doluan guregatik ere negar egiten dugula.

Federik gabeko dolua

Garrantzitsua da azpimarratzea Didionen begirada ez dela fededuna. Federik gabeko doluaren kontakizuna dugu. Beraz, Lewisen eta Didionen testu laburrek bikotekideen ondorengoko mina eta dolua aztertzen dute oso bestelako euskarriekin. Didionena gure errealitatera askoz gehiago hurbiltzen da, hau da, kristautasunaren gidoi zehatza galdu eta gero, nola bideratu dolua? Eta Didionek horixe gauzatzen du literatura idatziz.

Bide batez, ez da autolaguntza liburu bat, nahiz eta behin Edinburgoko liburu denda batean autolaguntza atalean ikusi nuen. Literatura da, ñabarduren eta galderen lurraldea, bidelagun, eta ez autolaguntza. Heriotza beldurrik gabe pentsatzea beti da nekeza, eta, gaur egun, gorpurik gabeko heriotzak ditugu, eta dagoeneko memento mori leloak new age supermerkatu globalaren truke saldu ditugu.

Minak are gehiago oztopatzen du pentsamendua hurbileko norbait hiltzen denean. Didionengan pentsamenduak berak, hizkuntza baliabide gisa berreskuratuz, sendatzen du mina. Hala ere, ez dago erantzun errazik. Hau ez da Tartasen Ontsa hiltzeko bidia (1666). Ez al dira garai hartako kristau liburu guztiak autolaguntza liburuak? Axularren Gero izan ezik, prokrastinazioaren aurka prokrastinatzeko literatur artefaktu ederra.

The Year of Magical Thinking berrirakurtzen ari nintzela, Hedoi Etxarteren Nire Gabriel Aresti zutabean zera azpimarratu nuen: «Gaurko egunez oraindik osasuntsu zegoen gure aitari, egun hartan bertan hilko zela genekien abenduaren 18ko goizean, ahots gora, hasi eta buka irakurri nion Harri eta herri osorik. Ateoa ere gizaki sinboliko eta espirituala delako, hori okurritu zitzaidan, arnasgailuaren soinua entzuten zen bitartean, sartu eta ateratzen ziren erizain eta zeladoreen aurrean».

Literatura dugu pentsatzeko lurralde, bidelagun, erritual eta babesleku.