Zer den entenditu gabe

Eleberri eta liburu kontzeptuak bereiztea ezinbestekoa da, zeren, arraroa eman balezake ere, badaude nobela txarrak liburu interesgarriak direnak. Halako zerbait gertatzen da Neronek tirako nizkin izenekoarekin (1964). Ezin esan nobela balio estetikoengatik nabarmentzen denik, baina, hala ere, irakurtzekoa da zalantzarik gabe.

Mende erdia joan da Antonio Zabalak Sebastian Salaberriaren lana argitaratu zuenetik, eta Auspoak berriz editatu du, oraingoan euskara batuan (Hauspoa sailean).

Funtsean autobiografia nobelatua da: Salaberriak bere bizipenak kontatzen ditu, gaztaroko baserri giroko bizitzatik hasi (I-IX atalak) eta Gerra Zibileko ibilerekin amaituz (X-XXIX atalak). Hori guztia, epika hotsandikorik gabe, abentura-nobelaren estilo arinean, eta ahozkotasunaren arrasto freskoarekin.

Zer kontatzen duen ez genuke aurreratu nahi eta, begira diezaiogun eleberriari beste talaia batetik. 1940ko hamarkadan hasi ziren Espainian sortzen Gerra Zibila anaiarteko gerratzat esplikatzen zuten interpretazio historikoak. Literaturan ere ez dira gutxi ildo honetako berrirakurketak. Hartu gogoan, adibidez, Kain eta Abelekin egindako paralelismoak, hala nola Luis Cernudaren hura: «Ellos, los vencedores/ Caínes sempiternos». Interpretazio ildo horren arriskuak ikertzaile askok jarri dituzte agerian, gatazka senitartekotzat jotzeak maila politikoan ekar dezakeelako —eta batzuk horretan saiatzen dira oraindik ere— erantzukizunak lausotzea eta garaileak eta garaituak hala-hola berdintzea. Beste muturrean legoke Gerra Zibila inbasio nazionalaren teoriara—espainiarrek Euskal Herria— murrizten duen interpretazio herrena —zeren, Idoia Estornesen hitzekin esateko, «el franquismo fue también vasco»—.

Salaberriarena bezalako istorioek erakusten dute beharrezkoa dela idatzita ematen dizkiguten Historiak zalantzan jarriko dituen pentsaera kritikoa elikatzea. Izan ere, Euskal Herrian izan ziren gudariak, eta baita frankistak ere; izan ziren boluntarioak, eta baita euren gogoaren kontra joandakoak ere; eta izan ziren gerra alde bietan egitea tokatu zitzaien senitarteak. Azken horietakoa izan zen Salaberria familia, eta ibili ziren «inkurriorik gabe alkarri tiroka fusillarekin».

Anjel Lertxundik hitzaurrean dio fabula morala dela Salaberriarena; morala eta humanoa, esango nuke: lehen eskuko testigantza da, zeinetan pertsonaren duintasuna den nagusi, eta ez perspektiba historiko-politikoa—Xenpelarrek aurreko mendean esan zuen moduan, «zer dan entenditu gabe, ortan galduko gerade»—; eta, guztiaren gainetik, Salaberriak gerraren aurka hitz egiten du.

Neronek tirako nizkin bezalako historia pertsonalek gerraren historia orokorra humanizatzeko pausotxo bat ematen dute, gertakari historikoak norbanakoaren mailara ekarriz. Horrela, literaturak Historiaren orrietan ez dauden bizipen pertsonalak jasotzen ditu, garaileek idazten duten Historiak isiltzen dituen oroimenak.

Azken ohar bat: Pello Esnalek irakurle gazteak aipatzen ditu sarreran, eta esango nuke eskoletan irakurtzeko moduko liburua dela. Esan dugu ez dela literatur maila estetiko aparteko nobela, baina bai irakurketa gustagarria, eta balio historiko, kultural eta humanoa ere bere alde ditu.