«Mundu guztia hil aurreko orgia bizi dugu»

Eleberriak baditu, bai, eta ez makalak, Ministarstvo boli (Minaren ministerioa), Baba Jaga je snijela jaje (Baba Jagak arrautza errun du). Baina saiakera lanengatik da gurean ezagunago Ugresic: Zabranjeno citanje (Eskerrik asko ez irakurtzeagatik) eta Nikog nema doma (Ez dago inor etxean), esaterako, hark idatziak dira. Hitz egiten hasi, eta galdetu dit ea zer autore ezagutzen ditugun, euskaraz, Jugoslavia ohikoak. Bat-batean, Ivo Andritx, Danilo Kis ekarri dizkiot. Onenak omen, bide onetik goazela esan dit, hasteko ez dagoela gaizki. Hasteko, jakina. Irribarre egin du. Hirugarren bat falta zaigula, akaso, handietakoa, Miroslav Krleza, Ugresicen nobela maiteenaren idazlea, Na rubu pameti (Arrazoiaren ertzean).

Jugoslavia ohiko idazleez ari garenez, Sergi Pamies katalanak egindako baieztapen bat aipatu nahi dizut: haren hitzetan, azken hamarkadetan Balkanek izan dituzten tragedien gauza positibo gutxietako bat idazle askoren maila litzateke.

Ez nago ados. Ez dut uste gerrak ezer onik sor dezakeenik. Kanpotiko begirada da hori, jendeak odola nahi du, hartzen dute gerrarekin harremana duen literatura eta azaleko irakurketa ematen diote, okerra. Klasikoak irakurtzen dituzte, oraintxe atera duzun Ivo Andritx, Nobel saria 60ko hamarkadan, baina irakurtzen dituzte turismo gidak balira bezala. Zergatik bilakatu da Andritx interesgarri Jugoslavia ohira etortzen diren turista berriemaile politiko guztientzat? Turismo gida gisa irakurtzen dutelako, ez literatura gisa.

Zerorrek zer leku duzu idazle horien artean? Kide dituzu, kanpo ikusten duzu zeure burua, zein da zure harremana idazle kroaziarrekin edo serbokroazieraz idazten dutenekin?

Edonondik kanpo nago; outsider totala naiz. Lehenik eta behin, Jugoslavia erori egin zen; bat-batean, krisi handia bizi izan nuen, Jugoslavia erortzean gertatu zenaren gaineko iritzia eman nuen, gauza itsusiez hitz egin, eta kanpora joan behar izan nuen. Handik eta hemendik mugitu ondoren, Holanda aurkitu nuen, eta gaur da eguna bertan integratu ez naizena, ez eta kroaziar literaturan berriz integratu naizena. Istilu hartatik hogei urte joan dira, eta oraindik zaila egiten zait literatura egitea, baldintza horietan, emakume izanik ere, Holandan bizi izanda.

Inoiz erabili izan duzu kontzeptu bat, literatura transnazionala, literatura nazionalak gaindituko lituzkeena. Nola, baina?

Gaur eguneko literatur egiturak oso zurrunak dira, zaharkituak, ez hausten errazak. Literatura trasnazionala egitura horien aurkako kontzeptua litzateke. Hartu nire kasua: errotik naiz ikusezina, jendeak, irakurleak, kritikariak, edonork, gustuko du nor zaren ezagutzea. Pentsa, idazle euskaldun bat, zeinen ondo, euskaldun bat literaturan. Baina bat eta bakarra, kito. Neurri batean kolonialismoaren legeekin funtzionatzen du literaturak, literatura unibertsala literatura dominantea baita, amerikar ingeles literatura, hurrupatzen ditu leku exotikoetako idazleak bere mesederako. Emakume islamiar bat behar dugu, ados, etorri eta idatzi nobela batean zenbat ari zaren sufritzen Teheranen. Hori da literatura horiekin egiten den erabilera, erabilera eta abusua aldi berean.

Erbestean bizi zara, sorlekutik urrun, baina sorlekuarekin erabat hautsi gabe, sarri, gogoz bestera agian, sorlekuaren bozeramaile izatera behartzen zaituztela gainera. Nola bizi duzu kontraesan hori?

Bizirik iraun beharra dago nolabait, ikuspegi berrian kokatu, neurri batean behintzat. Idazle batzuek egin izan dute, integratu diot, hizkuntza berri bat hartzeraino. Ni beranduegi iritsi nintzen horretarako, nagusiegi.

Testuinguru horretan, intelektualen figura aztertu izan duzu, intelektualen «adaptaziorako abilidadea», besteak beste.

Hori ulertzeko badago liburu klabe bat, Czeslaw Miloszen Zniewolony umys (Pentsamendu gatibua). Orain 50 urte argitaratua, gaurkotasun handia du. Liburu ona, intelektualei buruzkoa, beren aldaketa politikoei buruzkoa. Azaltzen du intelektualak nola birkokatzen diren, nola birziklatzen diren azkar baino azkarrago, nola moldatzen diren gizartearen «beharren» arabera. Gizarte totalitarioen baitan kokatzen du afera Miloszek, baina Jugoslaviaren apurtzearekin, nazionalismoekin, ikusi nuen gaurkotasun handia zuela. Gurean, Miloszen liburuan baino azkarrago aldatu zen jendea. Horri buruz hitz egin nuen Kultura lazi (Gezurren kultura) liburuan, 1996an.

Intelektualaren zeregina zein da egun?

Orain zerbait okerragoa duzu: intelektuala desagertzen ari da gure gizarteetatik. Lehen aipatu ditugun idazle exotikoen antzera, herrialde bakoitzeko bat dago. Edo bestela intelektual mediatikoen fenomenoa duzu, salto batetik bestera, munduan gertatzen den guztiaz dute iritzia, sasi-intelektualitatean erakusgarri dira. Jende horrek nolabaiteko autoritate sinbolikoa du, baina ez da pentsamendu serioa, jendea gutxi-asko lasai uzteko pentsatua dago, erlijio bateko otoitzen gisara. Gutxi dira Tony Judt bezalakoak, intelektualen norabide berri bat eskatu dutenak. Intelektual independenteak falta direla zioen Judtek, desagertzen ari direla tarteko intelektualak. Akademiakoak daude edo ezer ez. Ikusiko dituzu nazioarteko figura intelektualak, gai bertsuen inguruan ari direla, terrorismoa, islama, iritzi bertsuekin. Berdintzen ari da, oro har, intelektualen ahotsa. Gutxi dira Zygmunt Bauman bezalakoak, gure garaiko gauza inportantez ari direnak, argiki.

Eta literaturari konkretuki zer balio ematen diozu? Zer egin dezake? Zer eman gizarteari?

Ezer ez, produktua da, merkatua. Liburua produktu bilakatu den unetik dena aldatzen da, Internet dugunetik dena aldatu da berriz errotik. Literatura osatzen duen ingurunea desagertzen ari da, ikasketa literarioak gero eta gehiago dira kultur ikasketak, are management kulturala; literatura teoriak ari dira urtzen beste zerbaiten baitan; egunkariak literatur gehigarriak kentzen dituzte, argaltzen; eskolak berak literaturari gero eta garrantzi gutxiago eskaintzen dio. Azken hogeita hamar urteko prozesuari erreparatzen badiozu, ikusiko duzu literatur sistema osatzen zuten zera horiek guztiak urtzen ari direla, liburu merkatu batean. Merkatuak ezartzen ditu majorrak, izar sistema bat. Hasieran literatur teoriak edo ikasketak zentratzen ziren autorean, gero literatur lanean. Orain zentratzen da dena irakurlean, irakurleak du boterea, berak jartzen ditu arauak, blogetan, Interneten, edonon, irakurlea bilakatu da faktore determinatzailea.

Memoria kutxa gisa definitu izan duzu inoiz literatura. Funtzio hori aitortzen diozu oraindik ere?

Literaturak historian zehar izan ditu eginkizun ezberdinak, nazio antolaketarako elementu gisa funtzionatu izan du, nazioari balio espirituala eman izan dio, hizkuntzarekin konektatua egon da, herentzia kulturalarekin, istorio kontatzearekin edo dibertimenduarekin. XIX. mendean literatura dibertimendurako izan zitekeen, fikzioaren hastapenetan, hagiografiarekin. Literaturak izan duen bilakaeran, trama, hizkuntza, gero eta pobreagoak dira, esperimentua desagertu egin da nobela garaikidetik. Batek esan dezake eleberria itzultzen ari dela XIX. mendera. Adibide bat jartzearren, Jonathan Franzen eta Freedom eleberria, kritikariek gure Lev Tolstoi dela esan dute. Baina aberastasunari dagokionez, publikazio etxeak, izenak, bildumak, literatura dendak, festibalak, dena dago hanpatua, halako ugaritasuna, halako hutsaltasuna, mundu guztia hil aurreko orgia bizi dugula iruditzen zait. Zeren jendeak liburuak erosi egiten baititu, baina erosi baino ez ditu egiten, irakurri ez, eta ez dute irakurtzen ez dutelako nahi.

Irakurri izan dizut zure sorkuntza prozesuak zikinak direla, ez duzula idazle gisa irakurleari ezer transmititzeko misio konkretu bat, egunero komentu lan estuan aritzera behartzen zaituena.

Gazterik hasi nintzen idazten, lehen nobela 21 urterekin atera nuen, literatura ikasi nuen, unibertsitatean hogei urtez lan egin ere bai, idazle eskukada bat itzuli dut errusieratik kroazierara, liburuak editatu ditut. Nola idatzi ikasteak urte asko-asko hartu dizkit, eta zaila da hori ondo azaltzen. Baina esango nuke literario bilakatu naizela, nire saiakerarik politikoenak ere oso literarioak direla, ez irakurtzeko errazak, ez zuzenak, sarri irakurlea ulermenaren mugetan uzteraino, ironiarekin, sorpresarekin. Irudipena daukat egiten duzun guztia ulertzen baduzu zorigaitza ez duzula urrun izan behar.