Juan Kruz Igerabide: «Naturak eman dit teleskopioa, eta horren bidez begiratzen dut ingurura»

Goizeko hamaikak puntuan direla, mezu bat heldu zaio kazetariari telefonora: «Putzuaren ondoan nago». Juan Kruz Igerabide idazlearena da (Aduna, 1956). Izan ere, ordu horretan dute jarria hitzordua, Donostiako Antigua auzoko Sert plazan. Idazlea auzo horretan bizi da gaur egun, baina maiz bisitatzen du jaioterria: Aduna; hain maitea duen natura hurbilago sentitzeko. Bistakoa da naturarekiko grina haren lanetan, eta Alberdania argitaletxearekin argitaratutako azken liburua da horren erakusgarri: Ura saltoka.

Idazten hasi aurretik, irakasle aritu zinen. Nola gogoratzen duzu garai hura?

Begira: gogoratzen dut Franco hil eta hurrengo urtean hasi nintzela. Orduan hasi zen berrikuntza hezkuntzan, eta hezkuntzaren eraberritze horretan parte hartzea abentura bat izan zen niretzat. Abentura bat benetakoa.

Zergatik?

Oso material gutxi zegoelako orduan. Prestakuntza ere hala moduzkoa zen. Gauza asko asmatu behar ziren. Beraz, zegoen apur horri tira egin, eta gauza gehiago sortu behar genituen. Hispaniar Filologia egin nuen gero, eta aurrerago, berriz, Euskal Filologiako doktoregoa. Haur literaturari lotutako doktore tesia egin nahi nuen, baina kuriosoa da: ez nuen horretarako tutorerik aurkitu. Antzerkia aztertzen hasi nintzen orduan, baina berehala esan nion neure buruari: «Ez da hau nik nahi dudana». Utzi egin nuen. Ahozko literatura landu nuen orduan, eta hura izan zen gustatu zitzaidana. Lanean ari nintzen bitarte horretan, irakasle moduan, haurrekin. Oso esperientzia ederrak bizi izan nituen, eta gogorrak ere bai. Dena zegoen egin beharra, baina benetan ederra izan zen.

Irakaskuntzak bultzatu zintuen literaturara?

Irakaskuntzak bultzatu ninduen haur literaturara. Hasiera-hasieratik harrapatu ninduen. 20 urterekin hasi nintzen ipuinak eta poemak asmatzen, baina, besterik gabe, jolas moduan. Pentsa: 36 urterekin argitaratu nuen haurrentzako lehenbiziko ipuina [Goizez parke batean; Alberdania, 1993]. Helduentzako lehen lana lehenago atera nuen [Notre-Dameko oihartzunak; Elkar, 1984]. 28 urte izango nituen orduan. Oso poesia zalea nintzen. Aresti, Bertolt Brecht... irakurtzen nituen. Borroka poesia zen garai hartan.

«Bihotzetik ateratzen zaiona idazten du haur batek, eta, batzuetan, poeta baten poema bat bezain ederra izan daiteke»

Hala ere, haur literatura zen niretzat gelako jolasa. Lehenago ez nuen mespretxatzen, baina ez nuen kontuan hartzen. Gerora hasi nintzen balioa ematen, gauza zoragarriak topatzen hasi bainintzen. Ez bakarrik haurrentzat idatziak, baita haurrek idatziak ere. Horrek txunditu ninduen ni. Bertan ikusi nuen literaturaren alderik xarmagarriena: umeek egindako lanak. Ez dute inolako prestakuntza filologikorik, ezta kritikorik ere. Bihotzetik ateratzen zaiona idazten du haur batek, eta, batzuetan, poeta baten poema bat bezain ederra izan daiteke. Horrek literaturaren beste alde bat erakutsi zidan.

Zer alde?

Funtzio pedagogiko betetik haragokoa. Helburu pedagogiko batetik hasi zenak harrapatu egin ninduen, eta azkar, gainera. 22-23 urte nituela, ikusten nuen haurrek zein testu politak egiten zituzten, berez ateratzen zitzaizkienak. Oraindik haur literaturan sinisten hasi gabe nengoela, liburu bat pasatu zidaten, portugesez: A criança e a vida [Haurra eta bizitza]. Pedagogo batek [Maria Rosa Colaço] umeen poemak bildu zituen bertan, eta, hura irakurri nuenean, pentsatu nuen: «Hemen badago altxor bat». Oso ospetsua egin zen liburu hori. Egilearen bi ikasle ezagutu nituen ikastaro batean, eta hari eskumuinak emateko esan nien. Hurrengo urtean bueltan eman zizkidaten eskumuinak haren partez. Hil egin zen hurrengo urtean, baina bi ikasle horien bitartez sortutako harreman polit bat izan zen. Haren lan horrek izugarri markatu ninduen, egiten nuenari halako zentzu bat eman ziolako.

Ni oso lotsatia izan naiz beti, eta esaten nuen nirekiko: «Egiten ari naizen hau, edo buruan dabilkidan hau, niretzat gordeko dut. Nori interesatuko zaio, bestela?». Beldur edo lotsa horregatik ez nuen argitaratu urte askoan haurrentzako lanik. Gerora, gauza asko eman dizkit haur literaturak.

Zer, adibidez?

Umeekin harreman berezi bat sortzen da literaturaren bitartez. Ikusi nuen badagoela gure izaeran alde bat, eskolako formakuntzaz harago doana, izugarrizko indarra duena. Ikasketetan baldar samarrak diren ikasleek poema batzuk idazten dituzte jo eta ma geratzekoak. Ez hori bakarrik: bide hori ezagutzen dutenean, horri heldu nahi izaten diote, euren bihotza adierazteko aukera ematen baitie horrek, beste ikasgaiek ez bezala. Oso alde humano ederra da hori. Begira: nire ibilbide profesionalean, unibertsitatetik eta beste hainbat tokitatik pasatu naiz, baina haurrekin lan egin izana da barruraino sartu zaidan jarduna.

Esan duzu 1984an argitaratu zela zure lehen lana: Notre-Dameko oihartzunak. Nola gogoratzen duzu inprentatik atera zen unea?

Lotsa handia sentitu nuen. Izaera kontua da, badakit. Eskoletan zuzendari izana nintzen, eta institutuan irakasle sartua nengoen justu orduantxe. Guraso ere banintzen. Ume koskor bat sentitu nintzen berriz ere. Kristoren lotsa pasatzen nuen. Sentsazio arraro bat zen. «Ni ez nauk mundu hontakoa», pentsatzen nuen.

Inpostorearen sindromearen antzeko zerbait?

Horixe bera. Irakasle sentitzen nintzen ni. Asumituta neukan hori. Baina idazle nintzela esateak izugarrizko errespetua ematen zidan. Pentsatzen nuen: «Txurro batengatik irabazi duzu Azkue saria, eta horregatik publikatu dizute lehen liburua». Beranduago ezagutu nituen Anjel Lertxundi, Jorge Gimenez, Inazio Mujika, Juan Garzia... Haiek egiten zituzten bilerak goi mailakoak izaten ziren. Nik ordurako bukatua nuen tesia, baina haien ondoan ezjakina sentitzen nintzen erabat. Errespetu handiz hartzen nindutela sentitzen nuen, halere; maitasunez. Pentsa: nik baino gehiago estimatzen zuten nik idatzitakoa, edo hori sentitzen nuen, behintzat. Eskola izan ziren niretzat. Jorgerekin sentitu dut, adibidez, idatzi dudan azken liburuarekin [Ura saltoka; Alberdania, 2023], besteak beste, nik baino gehiago sinistu zuela liburuan nik neuk baino. Orain pixka bat pasatu zait lotsa hori, lotsagabetu naiz pixka bat...

Ahozkotasunak du garrantzia, batez ere, zure lanetan. Sakon ikertu duzu alor hori, eta Bularretik mintzora liburua da horren adibide.

Bai. Garrantzi handia izan du ahozkotasunak nire formakuntza literarioan, txiki-txikitandik. Etxeko giroan ezagutu nituen aspaldiko ipuinak, bertsoak... Gerora konturatu naiz, halere, duen garrantziaz. Iritsia nintzen duen balioa ahaztera ere literatura handiago bat ezagutu nuenean. Aresti irakurtzearekin eta Ez Dok Amairuko giroarekin, besteak beste, asko errekuperatu nuen hori. Juan Mari Lekuonarekin egin nituen ahozkotasunaren gaineko doktore ikastaroak, eta horrek eman zidan alor horri beste ikuspegi batetik begiratzeko aukera.

«Urteekin elikatu dut naturarekiko grina, natura erlijioso bat edo erlijio natural bat deskubritzeraino»

Bularretik mintzora lana egiteko, zorte handia izan nuen. Hura lantzeko, urte sabatikoa eman zidaten. Aurretik ikasitakoak bildu nituen horretarako, haur literaturaren historia sistematikoki aztertu nuen pixka bat, gauza berriak sortu nituen... Hala, ahozkotasunaren defentsa bat egin nahi izan nuen, konplexuarekin ibiltzen ginelako, ahozkotasuna lantzea ez zelako modernoa eta ez zelako politikoki zuzena. Zenbait autore irakurriz ikasi nuen beste begi batzuekin irakurtzen. Ez begi biologikoekin, baizik eta begi antropologikoekin. Unibertsala zen zerbait aurkitu nuen hor, ideologiez harantzago zegoena. Altxor bat da ahozkotasuna, ordezkatu ezin dena. Guk aberastu egin dezakegu literatura eginez, baina ordezkatu ez.

Bada beste gai bat zure lanetan asko landu duzuna: natura. Bizitzeko modu gisa definitu izan duzu natura. Nondik datorkizu grina hori?

Begira: Donostian bizi naiz orain, baina Adunakoa naiz. Askotan joaten naiz bertan dugun etxera. Askok esan izan dit herri txiki batean bizitzeak ematen duen bizitzeko modu berezi bat dela naturarekiko grina hori. Sentimendu hori mantendu izan dut beti, eta literaturaren bitartez elikatu. Euskaltzaindiaren B titulua atera nuenean, Lizardiri buruzko lan bat egin nuen, aspaldi txunditu ninduelako. Isilpean gordetzen nuen hori, garai hartan modan ez zegoenez lotsa ematen zidalako. Isilik edukitzen nuen Juan Ramon Jimenez izugarri gustatzen zitzaidala ere, hura ere ez zegoelako modan. Naturarekiko sentsibilizazio berezi bat topatu nuen horietan. Urteekin elikatu dut sentimendua, natura erlijioso bat edo erlijio natural bat deskubritzeraino. Beraz, gaur egun zein den nire erlijioa? Natura eta kosmosa. Horrek atzean duen misterioaren oso zati txiki bat azter dezake zientziak.

Horixe aipatzen duzu Ura saltoka liburuan. Saiakera gisa dago sailkatua, baina, diozunez, badu poesiatik eta autobiografiatik ere, ezta?

Badu, bai. Nire biluztearen literatura erreka bat da. Alegia: erreka bat baneuka bihotzean, horren adierazpena izango litzateke Ura saltoka. Nire poesia guztian dago iradokita liburu horretan esaten dudana. Nerabezaroan, ikuspegi marxistatik bizi nuen literatura. Naturak eman dit teleskopioa, eta horren bidez begiratzen dut nire barrenera eta nire ingurura.