«Ez da kanturik amodiorik gabe»

Baionako Musika Kontserbatorioan ahots teknika irakasten zuen. Duela urtebete erretiroa hartu zuen Beñat Axiarik (Donapaleu, Nafarroa Beherea, 1947). Baina ez dago geldi egoteko. 2011n kaleratu zuen azken lana, Shakya. Bere ibilbide luzean, 30etik gora ditu. Urria folk talde apurtzailearekin aurrena. Bakarka eta ezin konta ahala kolaboraziotan hurrena. Irailean grabatuko du Avril egitasmoaren bigarren lana, Ramon Lopez (bateria) eta Philippe Ezkurrarekin (eskusoinua).Serge Pey poetarekin batera zuzeneko emanaldia grabatuko du ekainean Tolosan (Okzitania), eta Joseba Irazoki gitarra jotzailearekin batera, Robbie Basho musikari estatubatuarraren gaineko lan bat prestatzen ari da. Gaur Donostiako Ernest Lluch Kultur Etxean ariko da (19:30), Julen Axiari (perkusioa eta ahotsa) eta Michel Queilerekin (pianoa) batera. Atabala joko du berak, eta, nola ez, kantatu egingo du. Euskal tradizioko kantuak, bere konposaketak eta jazz piezaren bat, Strange Fruit , esaterako.

Juan Gorostidik Lau kantari entsegu liburuan dio Mikel Laboa eta zu txanpon beraren bi aldeak zaretela.

Neure gazte denboran, Bordelen nintzelarik, nire alaitasuna zen Xabier Leteren eta, jakina, Mikel Laboaren kantuak entzutea, disko txiki haietan. Bordelen entzun nuen Laboaren lehen diskoa, iparraldeko melodia horiek... Beti maitatu dut, haren xarma, haren artea. Ahotsa, mendiko iturri bat bezalakoa zuen. Isiltasun askorekin. Eta haren gitarra niretzako aberatsa da, zeren mantentzen du melodia airean. Teknika motz batean ezin duzu melodia mantendu airean, baina haren luzapen hori biziki maite dut. Lotura bategin dut gure ahoz ahoko tradizioarekin eta Laboaren ahotsarekin. Esaten dute esperimentala dela Laboa, baina nik ez dut sinesten. Niretzat bera da tradizioa.

Zergatik , ordea, aurkia eta ifrentzua zuek biok?

Beharbada sentitu du gure baitan kantu orokor bat, kantu bertikala deitzen diodana. Arbasoek ere bazuten haren presentzia, eta akaso sentitu du hor ahaidetasun bat. Akaso anaiak sentitu gaitu edo aitatxi Laboa eta haurrak gainontzekoak. Nik hala sentitzen dut, enbor nagusi bat dela euskal kantua, adar asko dituena. Baina erroak gauza segurua dira, nahiz eta misteriosoa den. Denborak nahasten dira. Zer izan da lehenago eta zer geroago... Nik hala pentsatzen dut inozenteki. Gorostidik aldatzen du liburu horretan gure ikusmolde normala. Preziatzen dut anitz bere ikusmoldea. Bereziki eskemak nola hausten dituen.

Azaltzen du, era berean, zu zarela euskal kantagintzaren ordezkari behinena, ibilbide oparoa eta aitortza handia duena munduan, baina oraindik ere Euskal Herrian ez zarela batere ezaguna. Hori izan liteke Laboarekiko aldea?

Bai, izan liteke. Eta gai biziki inportanta da hori, Euskal Herrian hain ezaguna ez izateak esan nahi du hego eta iparraren arteko mugak egin duela bere lana. Oraino egiten duela. Ni iparraldean sortu naiz. Zenbait gauzatan antzeko munduak dira, baina beste zenbaitetan oso desberdinak. Hemen badituzu Frantziako eskolak, irratiak, giroa... Bada aberastasun bat Frantzian ere. Opresioa ere bai, euskararen inguruan handia izan baita, baina baita aberastasun bat ere. Europako kulturak eta musika korronteak ezagutu ahal izan ditut, adibidez, Parisen, eta baita aitaren bidez ere. Musikaria eta pilotaria zen, eta Hitlerren aurkako gerran ibili zen. Eragin desberdinak jaso nituen beraz, anglofiloak ere bai. Opresioa bizi izan dut eta nire izpiritu kritikoa hor sortzen da, baina aberastasuna ere jaso dut eta zabaldu naiz beste kulturetara. Jazz jaialdiak ere ezagutu ditut, eta horietan artista eta musikari pila bat. Bernard Lubat oso garrantzitsuaizan da niretzat. Jazz musikari handia da eta eragin handia izan duena nigan. Nik lana egin dut nire herrian, ingurunean, festetan, emanaldietan , borroketan... baina sorkuntzako espazioak zabaldu ditut Frantzian eta haratago, baina hegoaldean ez.

Zerk huts egin du? Erakundeek, komunikabideek,zubigintzak...?

Batetik dago hegoaldean sufritu duzuen faxismoaren opresioa. Guk hori ez dugu sufritu, oihartzunak eta bai baina... Batzuetan kantatzen nuen Nafarroan edo Gipuzkoan, baina bortitzak ziren baldintzak. Gero, gure esperientzia sozialak eta politikoak ez ditugu partekatu. Eta, ez ditugu proiektuak elkarrekin egin. Gutxi dira. Gure artean ez gara mintzatzen, salbu eta zirkulu politiko labur batzuetan. Nahiago nuke esperientzia gehiago bagenu, desioarekin, obligaziorik gabe.

Hala ere, Hegoaldeko sortzaileekin izan duzu harremanik. Esaterako, Artze anaiekin, edo oraintsu Joseba Irazokirekin...

Bai, harreman goxoa oso JosAnton eta Jexux Artzerekin izandakoa. Mamitsua. Euskarari buruz, gure kulturari buruz, eta mundu zabaleko kulturan txertatuz. Baina baita Berako musikari batzuekin izandakoa ere. Xabier Erkiziarekin, Joseba Irazokirekin, Gaizka Sarasola txistulariarekin. Biziki preziatzen ditut.

Iazko urte hondarrean, Joseba Irazokik kontzertua eman zuen lagunez inguratuta Donostian. Han parte hartu zenuen, eta zure ekarpenaklilurasortu zuen. Lilura benetakoa zirudien, gainera, inork ez baitzekienzer eta nola kantatuko zenuen...

Ez, ez zekiten. Kantatzen dudalarik dena ematen dut. Ez da kanturik amodiorik gabe, ezta arterik ere. Bakoitzak ematen dugu estetika bat, bide bat, edo hertsia edo zabala. Niretzako Josebak eta bere lagunek ematen dituzte maite dituzten musikak modu zabal batean. Sentitu nuen nire baitan halako askatasun bat, freskotasun bat kantua libratzeko. Eta han izan nintzen nire bihotzarekin. Eta ematen nuen dena. Gure lengoaian oso hitz garrantzitsua da hori: eman. Jendeak sentitzen du bihotza, indarra...

Belaunaldi modernoan badago interes bat Beñat Axiari ezagutzeko. Ez dakit ahoz ahokoaren ondorioz den, moda den edo zer den...

Niretzako seinale ona da Euskal Herriarentzako. Horrek esan nahi du energiak ongi mugitzen ari direla gure gorputz sinbolikoan. Ez dakit nork emango zuen jiu-jitsu masaje egokia [barreak]... Pozik naiz, sentitzen dudalako gure herriarentzat garai oparoa izan litekeela. Sentitzen dut freskotasun gehiago, kuriositate gehiago, partekatzen ditugu gauzak, esperantzak... Eta oso inportanta da hau niretzat. Harreman horiek gabe ez da arterik. Partekatzea biziki inportanta da, ez konforme egotea, mugitzea. Ez modu obligatuan, jakina.

Freskotasunaz eta mugitzeaz ari garelarik, inprobisazioa da zure esparru nagusietako bat. Inprobisazioak gehiago du teknikatik ala senetik, intuiziotik?

Teknika sortzen du beharrak. Eta behar hori sentitzen duzu sorkuntzan ari zarelarik. Teknika bihurtzen da lan-tresna bat. Teknika da gauza bat biziki hertsia. Bilaketan zabiltzala azaltzen da teknika, haren beharra. Baina bilaketa bera da gakoa. Sarri esaten da bilatzen duenak topatu egingo duela, nik esaten dut bilatzen ari denak jada topatu duela. Boluntarismoa, zerbait temosoki bilatzea kontraproduktiboa baita.

Beraz, ez da propio bilatu behar?

Ez da gartsuki bilatu behar. Zure baitan loratu beharda zerbait, eta boluntarismoak blokeatu egiten du prozesu hori.

Horrek badu zerikusirik Goristidik dioenarekin. «Axiarik libre egiten du hegan kantuan».

Askatasuna ez da beti harrapatzen, fruitu bat da. Etortzen delarik izugarria da.

Gaur egun ez al dago menostua gustuz kantatzea, «belarri ona» izate hori...?

Haurnintzela nire lehengusua, baserrian lan egiten amaitu ondoren, joaten zen mendira bere tronpetarekin. Gaua biziki sonoroa zen. Intsektuak, haizea, errekak, espazioa... Nire lehengusuak jotzen zuen melodiatxo bat tronpetarekin. Eta izaten zuen erantzunaren esperantza, gauaren isiltasun horretan. Eta etortzen zen [tronpetaren soinua imitatzen du]. Musikaren mailan irakaspen bat da hori. Soinua bibrazioa da. Eta intentzioak ere badu bere bibrazioa. Prozesu horretan, zure baitan sartzen dira uhinak. Eta ez bakarrik gau bakarrean, urteak eta urteak behar dira irakaspen horiek atzemateko. Eta hori da belarria, harmoniaren belarria.

Eta naturarekiko harmonia hori galtzearekin bat ez ote gara galtzen ari belarri hori?

Gauza anitz bada gai honi buruz esateko. Batetik, gizarteak zein aukera ematen digu halako esperientziak bizitzeko. Nola bizi gara, zer bizimodu dugu? Bestetik, nola formatuak izan gara, zein musika eskola jaso dugu... Musikaren mundua jaso dugu, John Cageren eskola jaso dugu? Ze maisu dituzte haurrek? Zein lotura egiten ditugu? Zein esperientzia bizi ditugu, bai naturan baina baita hirietan ere? Biziaren poema hori sentitu behar duzu, eta erakutsi behar da sentiarazten.

Soinu kultura okerra dugu?

Ez, ez nuke katastrofikoa izan nahi. Nik antidotoak ikusten ditut, eta badira anitz. Poetak, dantzariak, artistak, artisauak, musikariak, sukaldariak... Badira leku guztietan antidotoak.

Zein izan zen zure lehen esperientzia sonoroa, barrenean eragin zizuna?

Errekaren freskura eta Jean Urruti Donapaleuko pilotariaren pedal-hots isila.

Nola?

Bai, pilotari handia zen, eta haur batentzat erreferentzia horiek memorian geratzen dira iltzatuak. Esperientzia sonoroak dira. Gizartean behar ditugu horrelako erreferentziak, landatzen baitute zure barruan hazi bat.

Zein harreman dute zuregan ahotsak eta perkusioak?

Txiki-txikitatik sartu nintzen kantuaren munduan, ohartu gabe. Nire etxean kantatzen zen, nire herrian kantatzen zen. Asko kostatu izan zait kantaria naizela ohartzea, asko.

Noiz ohartu zinen?

Lehen seinaleak izan ziren lagunek eskatzen zidatenean, «Beñat, kanta ezazu zerbait!». Eta batez ere, nire idoloekin kantatzen nuelarik, Zuberoako kantari zaharrak... Nire baitan kantatzen ari dira beti. Artean sartzen zara jakin gabe, emeki-emeki.

Eta perkusioa noiz sartu zen zure bizitzan?

Perkusioa erritmoa da, eta baduzu nonahi. Hatsa. Pilota. Motorra. Hitz egiten duzularik erritmoa da motorra. Eta mintzaira baten indar eta arima. Beti baduzu erritmoa. Nonahi. Nik kirol asko egin dut. Pilotan jokatu dut. Errugbian jokatu dut. Mendizalea naiz. Eskalatu dut gorantz, espeleologia egin dut beherantz. Eta kirolean erritmo anitzak dituzu, eta gauza bera lanean. Fabrika batean esaterako, eta lanak egiteko, gure baserrietako emakumeak, Afrikako emakumeak bezalaxe.

Hatsa aipatu duzu. Zure kantatzeko moduan hatsaren erabilera eta kontrolak garrantzi handi dauka.

Bai, esan bezala hatsa erritmoa da. Arnasaren teknika sakondu dut gure kultura behatuz, ikusiz. Dantza urratsak behatuz, pilota behatuz, gure langileak behatuz. Zer motatako energia zabaltzen da jarduera horietan... Lineala ala zirkularra? Nola azken hatsa bilakatzen den lehen hatsa. Zer funtzio daukan hatsak kantuan. Denboraren sentsazioak zein garrantzia duen kantuan, eternitatea nola bilatzen den. Zer gatoz denbora mugatu batetik ala eternal batetik? Eta hori guztia sakondu daiteke hatsari erreparatuz. Oraindik hatsaren kontua aztertzen eta ikasten ari naiz, eta jarraituko dut. Artikulu batzuk idatzi ditut, irakasle gisa behar nuen sakondu gai hori nire ikasleei erakusteko. Noizbait argitaratzea espero dut. Ez da tesi bat izango baina bai ohar batzuk.

Zer diote artikulu horiek funtsean?

Gure kulturak bestelako kulturekin dituen loturak aztertzen dira. Esaterako, Asiakoekin edo kultura afroamerikarrekin daudenak. Niretzat oso garrantzitsua izan da Edouard Glissant poeta eta idazlearen lana. Berak dio: «Orain badakit aldatzen ahal naizela, partekatzean besteekin, beste kulturekin, neure nortasuna galdu gabe, eta ene sustantzia galdu gabe». Bizi osoan sakondu du teoria hori. Martinican jaiotako poeta da, 1928an. Duela bi urte hil zen. Aitortza handia du Frantzian eta munduan zehar, antillanitatea kontzeptua landu zuen, esklabotza eta kolonialismoaren aurka eginez. Eta pentsatzen dut, guretzako, euskaldunontzako ere biziki inportanta dela, beldur handia baitugu gure nortasuna galtzeko...

Urria taldearen garaitik izan duzu beste musika tradizioetan arakatzeko joera, Europako korronte garaikideetan, jazzean, bluesean... eta kultura beltzean, afroamerikarrean batik bat.

Betidanik maitatu izan ditut gospelak eta halako gauzak. Zergatik? Orain ari naiz konprenitzen, emeki-emeki. Aitaren irratian entzuten nituen gospelak... eta maitatu ditut, gure kantuekin batera nahasian. Gero, bistan da, ikasi ditut eta ikasten ari naiz haien istorioak. Esklabotzak eta deskolonizazioak suposatu izan duena kultura afroamerikarrean. Dolu hori. Hurbildu naiz kultura horretara eta hurbiltzean sentitu ditut nire baitan emozioak, tangoarekin, fadoarekin edo flamenkoarekin bezala. Bilaketa hori da abentura bat ikaragarria. Maitatu ditut Muddy Waters, John Coltrane, Albert Ayler, Rashaan Roland Kirk, Steve Coleman, Otis Redding... batzuk aipatzearren.

Euskal bluesaz ere hitz egin izan duzu. Non dago?

Euskal bluesa atzematen dut Zuberoako melodietan, eta tarteka, baita Nafarroako jotetan.

Zer atzematen duzu kantu horietan?

Ez dira berdinak baina, ahaidetasunak dituzte. Amodioa eta ausardia behar duzu horiek kantatzeko. Herriaren artea eta poesia bizi behar da zure baitan, horiek emateko. Egoa ahantzi behar duzu, eta kantua emateko iturri bihurtu behar zara, ahotsa liberatu, basa bihurtu. Pentsatzen dut trikitiaren kopletan eta bertsolaritzan ere izango dela blues hori, baina ez dut oraino hainbeste ezagutzen.