«Kulturan, gorputzari beldurretik begiratu diogu azken mendean»

Gema Lasarte Leonetekin elkarlanean, Gorputza eta generoa euskal kulturan eta literaturan liburu kolektiboa (Euskal Herriko Unibertsitatea) apailatu du Amaia Alvarez Uria EHUko Hizkuntza eta literaturaren didaktika saileko literatur irakasle eta ikerlariak (Bilbo, 1978). Lasarte Leonet eta Alvarez Uriaren lanez gain, Meri Torras, Mari Luz Esteban, Jone Miren Hernandez eta Kattalin Minerren testuak biltzen ditu liburuak. Uztailaren 1ean eta 2an Udako Eskal Unibertsitatean ikastaroa emango dute Lasarte Leonetek eta Alvarez Uriak, liburuan oinarrituta.

Nola sortu zen liburuaren asmoa?

Gema Lasarte Leonetek proposatu zuen egitasmo hau, eta gero bion artean eraman dugu aurrera. Liburuko testuetako batzuk aurretik egindako hitzaldietakoak dira, libururako pixka bat egokituak. Beste testu batzuk eskatu egin dizkiegu egileei: Kattalin Minerri, Jone Miren Hernandezi eta Mari Luz Estebani. Eta bukatzeko, nahiz eta liburuaren hasieran dagoen, Meri Torras-i hitzaurrea eskatu genion, hura delako aditua gorputzaren testualitatean.

Nolakoa da Meri Torrasen hitzaurreak ondorengo testuei jartzen dien «marko teoriko kontzeptuala»?

Askotan hitz egiten dugu genero diskurtsoei buruz edo sexu diskurtsoei buruz… Hitzei buruz edo testuei buruz. Baina ikuspegi honekin gorputzari eman nahi diogu protagonismoa, argitara atera gorputzari buruz hitz egiten dugunean gorputzak hitz egiten digula, gorputzak zeharkatzen dituelako testuak, diskurtsoak, pentsamoldeak, ideologiak eta irudikapenak, eta alderantziz. Objektua subjektua bihurtzea bilatzen du marko teorikoak. Gorputza beti ukatu egin izan zaigu emakumeoi, edo ezkutatu egin behar izan dugu; buruaren aldean bigarren mailan geratu da eta konnotazio negatiboak ezarri zaizkio, lotsa, gorrotoa eta beldurra eragiteraino. Hori apurtzea bilatzen du marko teoriko horrek.

Baita liburuak ere…

Bai. Liburuak bilatzen du kontzientziara pasatzea gorputzetik hitz egiten dugula, edo gorputzak jartzen dizkigula mugak gure egunerokoan edo gure harremanetan. Gaztetan ez gara konturatzen gorputza dugula ere, edo konturatzen gara bakarrik sexualitateari eta identitateari dagozkion alderdiekin. Gero ere gorputzari buruz ari garenean gaixotasunez edo zahartzaroaz ari gara, edo gorputzak jartzen dizkigun mugez. Baina denari begiratu ahal diogu gorputzaren ikuspegitik. Hori erdian jartzea bilatu dugu.

Nolakoa izan da gorputzaren presentzia euskal kulturan?

Kristautasunak oso argi utzi digu nola bizi behar dugun gorputza, eta gainean izan dugu kristautasunaren pisu hori gure artean. Euskal kulturan, beldurretik begiratu diogu gorputzari azken mendean, begiratu diogunean, beti kontuz ibiltzea eskatzen duen zerbait izan da gorputza, zaindu beharrekoa —zaindu, agindutakoa betetzen dela begiratzearen zentzuan—. Gorputza ezkutatu beharrekoa izan da orain dela gutxi arte, eta sexualitatea soilik ugalkortasunarekin lotzen den neurrian izan da onartua. Oso arau zurrunak eta zorrotzak izan ditugu gorputzari begiratzeko. Bestelako diskurtso batzuk hasi dira agertzen, azken mendearen hirugarren herenean edo amaiera aldean. Apurka-apurka ari gara horri denari buelta ematen baina oraindik bidea falta zaigu.

Horretan eragin handiagoa izan dute emakumeek gizonezkoek baino?

Nik ez nuke bereizketa hori egingo. Nik esango nuke diskurtso feministak lan handia egin duela, beti izan duelako gorputza erreferentzia garrantzitsutzat, eta diskurtso hegemonikoak emakumearen gorputza bekatu, delitu eta gaixotasun bihurtu izan duela garai desberdinetan. Torrasek dioen bezala, feminismo mota asko daude, baina feminismo denentzat da gorputza abiapuntu edo erreferentzia garrantzitsua. Errepresentazio diferenteak egiteko, baina beti dago gorputza hor. Diskurtso feminista erresistentzia diskurtso bat izan da askotan diskurtso hegemonikoarekiko. Auzitan jarri du gorputzarekiko begirada zorrotz hori, deseraiki egin ditu irudikapen nagusi horiek, galderak egin ditu: Zergatik bizi behar dugu beldurrez gure gorputza? Zergatik lotsatu behar dugu? Zergatik ukatu eta ezkutatu? Oso ekarpen garrantzitsua egin du diskurtso feministak.

Proposamen didaktikoen atalean, «diskurtso hegemonikoa deseraikitzea» proposatzen da (genero eta rol harremanak), Virginie Despentes eta Judith Butlerren ideiei jarraituz.

Ikuspegi edo praktika posible bat da, baina ez bakarra. Garrantzitsua da hori nabarmentzea. Proposamen hori izango litzateke nork bere burua ispiluaren aurrera jarri, begiratu eta ea zer ikusten duen aztertzea. Emakumea bazara, zerk esaten dizun emakumea zarela; edo gizona bazara, gizona zarela. Zer ekintza egiten dituzu femeninoa edo maskulinoa izateko? Nolakoak izan behar dugu? Nola jokatu behar dugu arau heteropatriarkalaren arabera? Judith Butlerrek performatibitateari buruz hitz egiten du, eta askotan gaizki ulertu izan da genero performatibitatea. Askotan ulertu izan da femeninotasuna antzerkia dela, edo emakume izate antzerkia dela —eta gauza bera maskulinitatea, edo gizona izatea—, eta erraza dela hori gabe bizitzea. Baina kontestua falta da azalpen horretan: botere harremanak, diskriminazioa… Interesgarria da beti zeure burua ezagutu eta auzitan jartzea: Nor naiz ni? Nolakoa naiz? Zergatik egiten dut egiten dudana? Zertarako? Halako ariketa bat egitea maila pertsonalean, gero, maila kolektiboan, hobeto ulertzeko zure kokapen soziala eta esleitu dizuten rola, eta horrekin zuk egiten duzuna, edo egin nahi duzuna.

Katalina Eleizegiri buruz egin zenuen tesia. Zergatik hautu hori?

Katalina Eleizegik euskal emakumea izateko modu diferenteak daudela adierazi zuen; euskal emakumea ez dela bakarrik ama dena; ez dela bakarrik heterosexuala dena, ez dela bakarrik ezkonduta dagoena, tradizioaren gordailua dena, hizkuntzaren transmisioa egiten duena eta nazioaren sinboloa, garai hartako «emakume tradizionala»-ren irudikapena. Badaude bestelako emakumeak eta Eleizegiren antzezlanetan agertzen dira XX. mendeko emakume modernoak, batzuk «pinpirinak» eta besteak autonomoak, beren desirak entzuten dituztenak, bestelako jokaera eta rol batzuk dituztenak. Horretaz gain, Katalina Erauso agertzen digu [Erausoko Kateriñe antzerki lanean, 1962an], eta hori izango litzateke transgeneroaren adibide bat. Beste pauso bat harago doana irudikapen posibleetan. Idazle interesgarria da Eleizegi, emakume eredu diferenteak erakusten dituelako; eta euskalduntasuna bizitzeko era diferenteak.

Berreskuratu beharrekoa da, beraz?

Nik uste dut baietz. Ikuspegi feminista batetik, garrantzitsua da euskal literatura feminizatzea zentzu horretan, egon direlako emakume idazleak, ezkutuan edo erdi ahaztuta badaude ere. Ezagutzen ditugu, baina bilatu behar dira. Ekarpena egin dute, euskal literaturaren parte dira eta aitormena merezi dute. Euskal literaturan kontamolde diferenteak daudela erakusteko ere lagungarria da idazle hauek gogoratzea, euskal literatura ez dela soilik apaizek idatzia izan. Euskal literatura hori baino gehiago dela erakusten dute Eleizegik eta emakume idazleek. Beste ikuspegi feminista batetik ere interesgarria da ikustea euskal literatura modernoan genero binarismoari erronka egiten zionik ere bazela, emakume eta gizon kategorien arteko continuum-ean dagoen pertsonaia historiko horren berreskurapena antzezlan bihurtuta.

Zer irudituko litzaizuke Eleizegiren antzerki obraren bat taularatzea gaur egun? Harrera ona izango luke?

Erausoko Kateriñe antzeztea polita litzateke. Egokitze lan bat eskatuko luke, tradizionalegia ez izateko, egitura aldetik eta kontatzeko moduarengatik batez ere, baina gaurkotasuna izango luke.