Suarekin jolasa: txapelketaren balioa kulturan

Txapelketaren dohaina da gizarteratzen duen lehia, aldi berean, komunitatearen «jolas kulturala» bihurtzen duela. Funtsean, txapelketaren borroka konpetitibo hori, kulturaren eremu errepresentazionalean gauzatzen ari da. Alajaina, jolasak duen dohainetako bat, lorratza utzi duen egoera bat errepikatzeko duen joeran datza, birsortzeko duen aukeran. Komunitatea garatuz doan heinean, jolasak, bere sakonerantz bultza egiten du, jolas egoeraren errepikapena beharrezkoa bihurtu artean komunitatearen ongizatean. Jolas kulturalaren eremu ekoizleak, sorkuntza kulturalaren norabidean bultza egiten du.

Behinola, zer da txapelketaren gertaerak jokoan jartzen duena komunitate baten beharrizanetan? Txapelketaren paradoxa da, benetako jokoa izanik ere, bestea beti gainditzea edo beti lehena izatea ez dela benetan garrantzitsuena jolas honetan. Nola uler liteke bestela, azken txapelketan, Andoni Egaña txapeldun ohiak nahiz eta irabazteko ahalegin betea egin zuen nahiago izatea txapela galtzea? Eta hori benetan hala sentitzea? Alajaina, txapelketa jokoaren emaitza literaletik harago, kulturaren eremu malguagoan uler litekeen jarrera izan zela berea erakusten du horrek. Kulturaren eremu errepresentazionalean kokatzen gaitu. Hortaz, jarrera hori ulertzeko, talde kulturalaren motibazio antropologikoan datza gakoa. Ikus dezagun.

Txapeldunaren motibazio kulturalak txapelaren balioa oholtzan irabaztera behartu zuen lehiakidea. Jarrera kultural horren ondorioan, Lujanbiok bereganatu zuen txapelak Egañaren buruan metatutako baliotik bereganatu zuen, alegia, prenda sinboliko horrek kulturan betetako funtzioaren kontzientzia osoa zuen. Txapelaren gainkarga sinboliko horrek txapelaren eta txapeldunaren jabego kulturala egiletza kolektiboaren ardatzean kokatzen ari direla erakusten digu. Txapelketaren sistema sinboliko osoa interpretazio kulturalaren lurra bihurtzen zaigu. Txapelketaren funtzioa, ekosistema kultural zabalagoaren ardatzean enbor eginda aurkitzen dugu hemen. Bidenabar, egungo txapelaren kontzientzia kolektiboa, «nor izan» kulturalaren eremu errepresentazionala dela erakusten digu. Hortaz, txapelketak kulturan betetzen duen funtzioa gainkarga sinbolikoan irakurri beharko dugu, hots: txapelketa kultur ekoizpenaren tresna instrumentala bihurtzen da.

Bestalde, jakinekoa da txapelketaren arkeologia erritualak izaera agonala duela. Azken buruz burukora iritsi bitartean, in crescendo joango den tentsio ibilbidea burutzen du. Agon eratzailean jokatzen ari den lehiakideak, beraz, bere onena eman lezake joko horretan nahiz eta funtsean jolasean baino ez dela ari ongi dakien. Hori izan da txapeldunaren kontzientzia: txapelak bereganatu duen talde kontzientzia. Hortaz, nor izango da 2013ko txapeldun berria? Zein da egungo prenda sinbolikoaren balioaren neurria? Non dago irabazi / galtzearen neurri kulturala? Erritualaren amaierak erakusten diguna da jokoan lortutako emaitza gizabanakoarengandik taldera igarotzen dela. Jokoaren egitura tentsionala amaitu eta gero, jolasaren onura kolektiboa bihurtzen da. Txapeldunak bereganatuko duen prenda sinbolikoak ohorea eta komunitate aitortza adieraziko dute. Batetik, txapelaren alderdi ludikoa dago, eta bestetik, barnebiltzen duen alderdi sakrifiziala. Txapelaren ezaugarri bikoitian, mamizkoena eta jolasgarriena, biak elkarbiltzen dira. Txapelak barnebiltzen duen gainkarga sinbolikoan metatu duen talde kontzientzia dago. Argi dago honezkero, jokoan irabazitakoa ez dela izango jokoaren emaitza literala bakar-bakarrik. Txapelari balio sinbolikoa gainezartzen zaio, eta berau jolas kulturalaren eremu malguagoan ulergarriago zaigu kulturan. Hori da erritual komunitarioaren funtzioa, hizkuntza muinetik birsortzen diharduen zentzu jarioa berreskuratzea, hitzetan bakarrik esan ezinekoa den mundua irudikatu eta geroratzea. Ekosistema kulturala berrelikatzen baliagarria zaigu. Txapelketaren dohain sinbolikoa da.

Alajaina, txapelketaren dohain sinbolikoa lur bati lotuta sortzen da. Bertsoa, hizkuntza bati darion sorkuntza den neurrian, giza harremana ehundu eta ekoizten betetzen du funtzioa kulturan. Hitzaren norabide hori galduz gero, (taupada komunitarioaren norabide baldintza) txapelketak egun duen zentzu sortzailea eta kolektiboa galdu egingo luke. Txapelketa, epe luzeko egitasmo komunitarioan sustraitua izan denez, komunitatearen ekoizpena du amets.

Egungo txapelketa ekosistema kulturalaren sinbolo giltzarria da. Izaera kulturalaren ardatzean enbor eginda dago. Kultur ekoizlearen beregaintasuna aitortu behar zaio. Bere birsorkuntzaren arrazoia kulturan betetzen duen funtzioarekin lotuta dago. Txapelketaren funtzioa mundu errepresentazionalaren narratiba kulturala berrelikatzean datza, afektu-fluxu bat birsortu eta jariatzean, sentiera bat geroratzean, eta azken buruan, «zentzu-lur» baten taupada komunitarioa ikusgarriago bihurtzean.

Jolasaren onura bada, lortutako emaitza kolektiboan datza. Eta hori jolasaren kontzientzia baino ez da. Onuraren alderdi pragmatikoak erakusten diguna da praxia kulturalaren garrantzia aritzean datzala. Bertsoak komunitate ehuna sortzen eta ekoizten betetzen du bere funtzioa kulturan, hizkuntzaren balioa balio egituratzailea dela komunitate ekoizpenean frogatzen du. Kontzientzia eraikitzaileak erabakimen gaitasuna norbere esku jartzen du: izan nahi duena eraikitzeko aukera. Eta kontzientzia transzendenteak jolas kulturalaren baldintza lehena ebazten laguntzen digu. Alajaina, egungo txapelketa giza harremanaren bereizgarritasun baten balio oihartzunean birsortzen da kultura bideetara. Sua bada harreman oinarria, su horren bueltan dantzari dabilen herriaren baldintza lehena da. Bertsoak hala, su gorria denean bakarrik egiten dion on zapaltzen duen herri baten bizinahiari. Txapelketaren irakurketa antropologikoak erakusten diguna da egungo txapelketaren balioa kulturan kokatu beharrekoa dela. Euskal Agoraren bilguneak aldiro birsortzen duen balio kulturalaren froga da.