Hauxe zuen gaia: gai jartzailetza

Bertso saio baten «ildo editoriala» da gai jartzailea: hark esaten die bertsolariei zeri buruz kantatu behar duten, zer roletan, zeinek zeri. Urte askoan itzalean egon bada ere, Maite Berriozabalek (Berriz, Bizkaia, 1987), Iker Iriartek (Alegia, Gipuzkoa, 1984) eta Inaxio Usarraldek (Usurbil, Gipuzkoa, 1967) sumatzen dute gero eta aitortza handiagoa duela egiten duten lanak, eta eskertzen dute, baina nabarmendu dute, hala ere, tarte bat dagoela garrantzitsu izatearen eta protagonista izatearen artean.

Elkarrizketa batean irakurritakoa: «Gai jartzaile on baten gakoa da bertso saioaren ondoren inor ez ohartu izana gai jartzailea oholtzan egon denik ere». Bai?

IKER IRIARTE: Iruditzen zait gai jartzaileak garrantzi handia duela bertso saio batean. Azkenean, haren esku dago saioaren ildo editoriala: zer gai plazaratu nahi dituen, zeini zer kantarazi nahi dion... Hori hala izanda ere, saioaren ondoren jendeak gai jartzailea protagonista izan dela esatea ere ez zait oso seinale ona iruditzen.

INAXIO USARRALDE: Betiko eztabaida izan da: gai jartzaileak protagonista izan behar du? Izan dira beren firma ondo puztu duten gai jartzaileak, baina ni horiengandik urrun sentitzen naiz; bertsolarien bidelagun moduan gehiago ikusten dut neure burua.

Gai jartzaileak, edo behintzat hark jarritako gaiek, erabat baldintzatzen dute saioa. Alabaina, ez al zaio garrantzi gutxiegi ematen haren lanari?

MAITE BERRIOZABAL: Gai jartzaileen lana ez baloratzeko joera, nire kasuan behintzat, neugandik hedatu den kontu bat izan dela uste dut, erantzukizunen beldur edo. Uste dut ahalduntzeko ahalegin gutxi egin dugula. Hala ere, iruditzen zait azkenengo sasoian badagoela gai jartzaileon lana aitortzeko prozesu bat, bertsolarien, bertsozaleen eta Bertsozale Elkartearen aldetik.

I. I.: Urte askoan, gai jartzaileen figura utzita egon da; herriko edozeini esaten zitzaion. Orain, entzulea, bertsolariak eta gu geu konturatu gara sekulako lana dela gai jartzaileena, bai etxean egiten dena, bai eguneko bertako lana ere. Garrantzi hori aitortuta ere, garrantzitsu izatetik protagonista izatera dagoen tarte hori bereizi egingo nuke. Ez zait iruditzen sintoma oso ona gai jartzaileaz gehiegi hitz egitea: zenbat esperimentu, zenbat pantaila... Beste aitortza mota bat behar da.

Saio askotan izaten da oraindik ere herriko norbait gai jartzaile. Sustatu behar litzateke plazaz plaza dabiltzan gai jartzaileen figura?

M. B.: Nik, azken urtebetean, ohituta nagoenerako, saio asko egin ditut. Eta batzuetan zalantza ere izan dut larregi ez ote ziren, nire lana dudalako eta, gustuz egiten dudan arren, batzuetan orekatzen zaila delako: saioa ondo irteten bada, sentsazio gozoa da, baina, aldi berean, aurreko egunetako lana eta tentsioa ere hor daude.

Uste dut sozializatu egin behar genukeela gure lana, eta hortik aurrera bidea eman ibili gura duenari. Bakoitzak esan dezala zenbat ibili gura duen, eta gehiago ibili gura duenari horretarako aukera eman. Uste dut bertso plazak ematen duela hainbesterako.

I. U.: Guri gaur egun deitu egiten digute, baina, horretarako, bide bat egin behar duzu aurrez. Nik uste dut gai jartzaileak bertsoaren ekosistematik sortu behar duela, bertso eskolatik, bertso jaialdia sustatzen duen taldetik eta abar. Herrialdeko txapelketak ere baditugu. Gipuzkoakora, aurten, bost berri etorri dira. Lankuk jarri behar ditu horiek bere agendan. Ezagutarazi egin behar dira pertsona horiek. Eta, gero, antolatzaileak erabaki dezala zein nahi duen, baina behintzat jakin dezala zein dituen aukeran.

Txapelketetan, modu kolektiboan lan egiten duzue gai jartzaileok. Bestelako saioak, ordea, bakar-bakarrik prestatzen dituzue, ezta?

I. U.: Nik baditut bizpahiru kontaktu, eta haien kontrasterik gabe ez naiz joaten plazara.

M. B.: Nik ez dut hori, igual ez dudalako sortu. Zortzi orduko soldatapeko lana egitea niri dagokidala sentitzen dudan bezala, sentitu izan dut asteburuan gutxi edo asko ordainduta egingo dudan lan hori ere nik egin behar dudala, lana eta ardura niri dagozkidala, eta norbaitekin partekatzea aurpegi gogorra izatea dela, nahiz eta ez lukeen hala izan behar.

I. I.: Norbaitekin komentatzeko aukera izatea oso aberasgarria da; ez da behar beste egiten, hala ere. Ez da erraza, bakoitzak bere bizimodua eta abar dituelako, baina sustatu behar genuke.

Gai jartzaileak bertso eskolara joan ohi zaretezeuen probak eta egitera?

I. I.: Ni bai, joaten naiz bertso eskolara, baina kantatzera. Zortea dut bertso eskolan baditugulako pare bat bertsolari asteburuero plazan dabiltzanak. Gaur egungo bertsolaritzan gauzak nondik nora dabiltzan jakiteko, asko laguntzen dit haiekin hitz egiteak.

M. B.: Nik txapelketako lana eta bakarkako lana bi polo balira bezala bizi izan ditut, eta uste dut oraindik ere ikuspegi horrekin jarraitzen dudala, nahiz eta ez izan zuzenena. Niri tokatu izan zait plazan egindako ibilbide guztia bakarrik egitea, igual neuk ez dudalako laguntzarik eskatu edo ez dudalako inguru bat eduki. Behar horren harira, Ahalduntze Bertso Eskolan hastera animatu naiz aurten, gura nuelako beste gai jartzaile batzuekin egoteko aukera eduki, plazako ikuspegiarekin, eta bertsolariekin batzeko foro bat ere eduki.

I. U.: Ni bertso eskolatik atera nintzen, gero irratian ibili nintzen, eta abar. Garai hartan, asko lagundu zidan Egin irratirako saioak jarraitu behar izateak; kuadrilla genuen, Laxaro Azkune eta abar. Horrek bertsolariekin kontaktu gehiago izatea zekarren. Orain, horren falta sumatzen dut, zeren bertsolariekin hitzik gurutzatu gabe joaten naiz batzuetan saiora, eta gero eta bertigo handiagoa ematen dit bertsolarien ezaupiderik ez izateak.

BERTSOLARIEN ETA GAI JARTZAILEEN HARREMANAZ

Bertsolarien eta gai jartzaileen arteko komunikazio falta aipatu izan dute gai jartzaile batzuek. Nola ikusten duzue kontua?

M. B.: Bertso saio musikatuetan, adibidez, soinu probengatik, tarte bat lehenago geratu behar izaten dugu beti, eta, niretzat, hor egoten den komunikazioak gero ikaragarri laguntzen du saioaren arrakastan, nahiz eta saioari buruz ez hitz egin. Uste dut horrek erakusten duela hori gehiago sustatu beharko litzatekeela. Ahalduntze Bertso Eskolan ere lehen aldiz sartuko gara gai jartzaileak, eta hori ere izango da foro bat entzun, partekatu, ikasi eta elkar ezagutzeko. Askotan, foroak eskatu izan ditugu, eta, horretarako, geuk ere prest egon behar dugu denbora eta dedikazioa jartzeko.

I. I.: Plaza gehiago egin ditudan boladetan sentitu izan naiz ni ondoen eta askeen. Bertsolariekin zenbat eta auto ordu gehiago eta zenbat eta saio ondorengo trago gehiago konpartitu, zure ausardia, jakintza edo dena delakoa ere handitu egiten da, eta bertsolari horrek zeri kantatu nahiko liokeen, zerekin kezkatuta dagoen eta nondik nora dabilen baldin badakizu, askoz errazagoa da gaiak jartzea edo gutxienez gustura kantatuko dituen gaietara hurbiltzea.

Bertsolariek ausardia handiagoa izan beharko lukete zuengana jotzeko?

M. B.: Oraindik ere sentitzen dut nire eta bertsolari askoren arteko distantzia, eta uste dut niretik eurenera eta eurenetik nirera eraikita dagoela. Hala ere, ez dut uste bertsolarien edo gure muga bat denik; uste dut errealitatearen muga bat dela: saioaren aurretik ez dugu denbora asko izaten elkarrekin egoteko, bertsolariek nahikoa lan izaten dute beren kontzentrazioan, autoexijentzian, esposizioan eta abarrean, eta ez dira egoten gurekiko zubi hori eraikitzen hasteko moduan. Hala ere, uste dut plazan asko dabiltzan bertsolariek, beren artean harreman estua badute, egin dezaketela ahalegin bat. Inportantea da gai jartzaileok ere honi buruz berba egitea, ze batzuetan ematen du harrizko izaki pentsalari batzuk garela, gure paperarekin seguru goazenak, baina barrenak janda joaten gara, eta ez dugu inorekin konpartitzen.

Zer informazio eskertuko zeniekete bertsolariei?

I. U.: Zer tenplerekin dabilen. Nik bakarkako gai sakon bat jartzeko asmoa badut, heltzeko moduan dagoen edo faena bat egingo diodan, horrelako dudak izaten ditut gehienbat. Haien grinak ere gustura jakingo nituzke: «Azkenaldian bakarkakoekin gustura nabil, eta egingo nuke bat zure saioan», eta horrelako ekinaldi batzuk. Saioaren aurretik elkartzen garenean, nik beti esaten diet zer eskema eta plan dakarkidan, eta inork gutxik esan izan dit zerbait. Zerbait proposatu, eta inork ez dit ezetz esan izan.

M. B.: Ezagutza falta horrek sortzen duen antsietatetik. Niri batzuetan pasatu izan zait nire aurreirizi eta irudikapenetatik proiektatu dudanaren arabera ipini diodala gai bat edo beste bat bertsolari jakin bati, eta askotan sentsazioa izan da seguru asko pentsatu duela «ehungarren bider gai jartzaile honi okurritu zaio niri txatxukeria hau jartzea»; edo pentsatu duela «badakit pertsona estrabertitu bat ematen dudala, baina ez nauzu beti ipini behar lotsagabe rolean»... Azkenaldian, horren beldur handia hartuta nabil. Uste dut falta zaigula adierazten hastea, geugandik hasita, eta eskertuko nuke bertsolariek esatea: gai hau askotan jarri didate edo hau asko gustatu zait, modu onean noski.

I. U.: Bertsolarien eta gai jartzaileen arteko komunikazioaz ari gara, baina gai jartzaileen arteko beste komunikazio modu batzuk ere praktikatu behar genituzke. Oraintxe bururatu zait, baina agenda atzeraka irakurtzea izan daiteke aukera bat: zu aurreko astean bertsolari batekin aritu bazara eta nik asteburu honetan badut harekin saioa, zurekin komentatzea nola ikusi zenuen eta zer iruditzen zaizun prestatu dudan gaia.

Gai jartzaileok zenbateraino markatzen duzue bertsolari baten profila edo estereotipoa?

M. B.: Uste dut asko laguntzen dugula, laguntzaren alde negatiboan ere bai. Saioaren egituraketak berebiziko garrantzia dauka niretzat: zenbat aldiz kantatuko duen bakoitzak orekatu arren, zer ariketa nori, zer rol, zer protagonismo, hausnarketarako zer aukera... Gai denak ez dira berdin onak, berdin sakonak, berdin originalak. Batzuetan gai guretzat kuttunak arrakastarako gordetzen ditugu, eta bertsolari jakinei jartzen dizkiegu, eta distira egiteko aukera askotan berberei ematen diegu. Erantzukizun handia daukagu horretan, eta bertsolariek ere sentitu beharko lukete askatasuna esateko: «Hurrengo batean, nahiko nuke bakarka egin, ze ez nabil egiten»; edo «eskertzen dizut babesa, baina ez dut behar»; edo «hurrengoan eskertuko nizuke gehiago babestea».

I. I.: Saioetara joan aurretik, gehiegizko babes sentsazio bat sartzen zait niri, alde guztietatik. Esan nahi dut: neure buruarekin leiala izan, entzulea ez dadila ezerosoegi sentitu, bertsolaria ez dadila ezerosoegi sentitu... Eta, azkenean, esaten duzu: «Abuztuko arratsalde batean, jendea tarte atsegin bat pasatzera doa herri horretara; nik ez dut mundua aldatuko, baina barregarri ere ez dut geratu nahi...», eta, azkenean, errazkeriara jotzen duzu.

I. U.: Hainbeste ertz dira orekatu beharrekoak.

ZEUEK GAI JARTZAILE

Bertsolariek marka propioa izaten dute; hau da, bertsokera jakin bat izaten du bakoitzak, jakinekoa da gai batzuk interesatzen zaizkiela, eta abar. Gai jartzaileei baimentzen al zaie halakorik? Edo segituan esaten da «hau orain ere betikoarekin», edo leporatzen zaio protagonismo gehiegi hartu nahi izatea?

I. I.: Nik uste dut bakoitzak bere marka daukala, baina nahi gabe ere bai: esaten duzunak, espresio korporalak, ahotsak, horrek berak estilo bat derrigor sorrarazten dizu. Hortik aurrera, bakoitzak eduki ditzakegu gai kuttunagoak, gustatzen ez zaizkigunak, eta abar, eta estiloa gehiago hortik ikusten dut, lehen esandako ildo editorial horretatik. Batek bere estilo bihurtzen baditu pantailak,jolasak eta arrarokeriak, ez dakit estiloa den, baina ez da behintzat nire gustuko estiloa.

M. B.: Niri gustatuko litzaidake estilo ezberdinak egotea, batzuk espektakularragoak, besteak minimalistagoak, eta abar. Sortu beharko genuke publiko bat gai jartzailea ere aukeratzera heziko duguna. Niretzat ondo legoke hau: asko ez dabilen gai jartzaileari edo ibili gura duenari plazak ematea, hau da, oraindik autoestimu edo ahalduntze hori garatu ez duenari plazak ematea, baina, beste alde batetik, dabilenak marka bat edo estilo bat izatea, egiteko modu bat, gaiak aukeratzeko modu bat, harremantzeko modu bat. Aitortza maila horretara heltzea, eta esatea: «Ba, nik hau nahi dut». Behintzat, jendea apur bat izenetik ezagutzea.

Bertsolariak ere askotan aritzen dira gai jartzaile. Halakoetan bermatuago egoten da saioaren arrakasta?

I. U.: Ez. Niri ez zait gaizki iruditzen bertsolariak gai jartzaile aritzea, baina saio baten arrakasta bermatuago dagoenik ez dut uste.Deigarri ere bada txapelketetan hainbeste gai jartzaile egotea eta aldi berean bertsolari batzuek jaialdi gehiago izatea gai jartzaile kantari baino.

I. I.: Deigarria da, eta ez dakit oso sintoma ona den. Normala da antolatzaileek bertsolariak bezala gai jartzailea ere aukeratu nahi izatea. Galdera da zer irizpidek eraman duten antolatzailea gai jartzaile hori aukeratzera, eta uste dut hor badugula etxe barrurako eztabaidarako gai sendo bat: zer egin dugu ikusgarri, eta zer ez? Zer ari gara bultzatzen?

Gerta daiteke etorkizunean gai jartzailearen arabera erabakitzea publikoak saio batera joan edo ez?

M. B.: Nik uste dut helduko dela eta ez dagoela oso urrun gai jartzailea ere entzuleek eta antolatzaileek erabakiko duten eguna, eta uste dut horrek lehiatik asko duela, baina aitortzatik ere bai.

Saio bat prestatzen hasten zaretenean, nondik nora joaten dira zuen ahaleginak?

I. U.: Ni deia jasotzen dudan unetik hasten naiz lanean; ez naiz konpromiso gabe gaia jartzen duten horietakoa. Antolatzaileekin egotea eskatzen dut beti, haien espektatibak-eta ezagutzeko, eta horrekin gauzak biltzen hasten naiz. Gero niretik zenbat joaten den? Ez dakit. Sentsazioa daukat behar baino saio serioxeagoak ateratzen ote zaizkidan, baina, aldi berean, badakit publikoak ezin duela algaraka egon saio osoa. Gehiago naiz irribarrea sorraraziko dizuten gaien aldekoa, zer pentsa jarriko zaituzten gaien aldekoa, eta horien bila joaten naiz, popurri horrekin egiten dut gidoia.

M. B.: Nik, urte askoan, asko ematen zidan zerbaiten moduan bizi izan dut gai jartzailetza, baina, era berean, ardura handia eragiten zidan zerbaiten moduan, eta, neure buruari nire mugak aitortu dizkiodanean, askoz lasaiago sentitu naiz. Esan nahi dut: batzuetan, neure buruaren gainetik pasatu izan naizen sentsazioa eduki izan dut, niri aparteko ezer esaten ez zidaten gaiak ipini izan ditudalako edo ariketa mota batek funtzionatzen zuela ikusten banuen nik ere jarri egiten nuelako.Konturatu naiz detaileetan, eguneroko gauza txikietan eta abarretan sentitzen naizela eroso, eta, neure buruari baimena eman diodanetik zenbait gai bigarren mailan ipintzeko, ardura sentitzeari utzi barik, baina beste askatasun batekin sentitzen naiz. Orain arte asko disfrutatu izan dut, baina besteen pozarekin: bertsolariak pozik, ni pozik; publikoa pozik, ni pozik. Eta, orain, nire pozari ere gehiago begiratzen diot.

I. I.: Eta zenbat kostatu zaizun puntu horretara iristea, ezta? Nik ere zuk eduki duzun sentsazio hori askotan edukitzen dut, eta uste dut ausardia faltarekin duela zerikusia. Mundu osoak espero badu hau bakarka jartzea eta besteak atzekoei modu arinagoan kantatzea, nola ez ditut, ba, horretan jarriko? Eta, gainera, publikoa eta bertsozalea ere ezeroso sentiaraziko dituen gai bat jarriko dut?Nik, azkenaldian, saio batera joan aurretik, bertsolari horrekin egindako azken saioak begiratzen ditut ordenagailuan, eta lanketa bat egiten dut: «Zergatik azken sei urteetan bertsolari haubeti jarri dut garaileen rolean eta bestea beti erresistentzian? Zergatik honi beti luzitzeko gaiak eta hari arinagoak?». Behintzat kontziente izan, eta, hurrengoan ere gauza bera egiten badut, oraingoz beste baliabiderik ez dudalako izan dadila.

Saio baten ostean, noiz geratzen zarete pozik?

M. B.: Guztiz, inoiz ez, baina, orokorrean, bertsolariak gustura sentitu direla jakinda. Beti edukitzen dut saioaren arrakastaren alde bertsolariak saldu izanaren beldurra.

I. I.: Eta, halakoetan, entzulea gustura geratu arren, zure sentsazioa ez da ona.

Eta noiz ez dizue balio gai batek?

I. I.: Gaiak betikoak dira: gai berririk ez dago. Ikuspegiak, zertzeladak eta halakoak dira berriak, eta horiek lantzen ditugu.

I. U.: Hori da, gaiairi eman beharreko ukitua da landu beharrekoa, eta bertsolariei ekarpen berri bat egiteko aukera eman behar dio. Norbere kode etikoak ere hor daude; ni gaur egun ez naiz sartzen fisikoarekin eta halako kontuekin, baina garai batean asko izaten ziren halakoak.

Asko aldatu dira gaiak azken urteotan?

I. U.: Gizartea adina; eta, hainbat kasutan, uste dut pixka bat aurrerago ere badoala bertsolaritza. Tematikak izugarri aldatu dira; orain ez dago baserriko gairik.

M. B.: Orain dela hamar urte, ausartagoak ginen. Funtzionatzen zuena zen gai ona. Uste dut aldatu egin dugula gaiaren kalitatearekiko ikuspegia, zer den gai on bat, zer ez. Ez gara heldu formula magikora, baina uste dut eboluzio bat badagoela.