'Ata', euskal deiadarra

Iruña-Veleiako harresian ata idazkuna agertu zen orain dela hilabete batzuk, delako harresi horren garbiketa are-zorrotadaz egiten ari zirelarik. Hitz horren hiru letra edo hizkietatik bi oso garbi ageri direnak lehendik ere ikusiak omen zituzten tokiko ezagutza dutenek, nahiz eta erdiko hizkia—t, alegia— ez zuten ikusitzat ematen orain arte.

Zer dauka ezberdinik edo zein da ezberdintasuna oraingo aurkikuntza honeneta orain arteko egoeraren aurrean?

Eliseo Gil eta Lurmen S.L. enpresak 2005-2007 urteetan egindako indusketetan aurkitutako 400 eta gehiagoko idazkunetan, haietako 70en bat inguruk euskarazko izkribuak edo idazkunak zeuzkaten. Haien artean badira hamabi ata idazkun. Harresikoa bezala-bezalakoak.

Lurpean aurkitutako hamabi ata horiek aita edo Jainkoa esan nahi dutela ondorioztatu izan da; eta, orain harresian idazkun ber-bera eta itxuraz ere guztiz antzekoa agertzeak beste maila bat ematen dio eztabaidari. Harresiko idazkunak beste hamabien antza guztia izateak, zer adierazten du?

Bada horra, lurpean agertutako izkribuak ez direla eta ezin direla faltsuak izan. Lurpeko hamabi ata idazkunak ezin daitezkeela faltsutzat jo, harresikoa bezalako-bezalakoa izanik!

Gainera, oraingo aurkikuntza honek badauka ezaugarri garrantzitsu bat; eta zera da, alegia, delako ata idazkun hori ez dagoela latinezko testu baten barruan txertatuta, baizik bera bakar-bakarrik... Eta ondorioz, ez dago latinez, baizik euskaraz. Delako ezaugarri honek bat egiten du lurpeko ostrakak deitutako idatzien egiatasunarekin.

Akitanian edo Nafarroan edo Sorian edo beste toki batzuetan aurkitu izan diren idatzi aztarnetan ohikoa latinezko testu baten barruan euskarazko erroa duen izen edo deituraren bat aurkitzea izaten da. Salbuespenak dira, esamolde edo hitz bati euskal izaera aitortzen diotenak. Baina idazkun hau, bera bakarrik eta soilik, lehen euskal deiadarra da.

Ez da garrasi, oihu, erronka edo izenburu bat. Soilik deiadar bat da. Baina euskal deiadar oso adierazgarri bat.

Iruña-Veleian azken hamabost urte hauetan gertatu dena ikaragarrikeria bat izan da. Ertzaintza, Justizia, Euskal Herriko Unibertsitatea, hizkuntzalarien gremioa, Euskaltzaindia eta, oro har, kulturako egiturak ez dira behar zen mailan egon; batzuetan ezjakintasunarengatik eta beste batzuetan koldarkeriarengatik. Ertzaintzak ez zuen ikerketa zientifikorik egin; justiziako argi-bide edo instrukzioan hamalau urte luze bota ziren eta azkenean gainetik kendu zuten auzia hala-holako epai batzuekin; hizkuntzalari ospetsuenek gremioaren Genesia eskuan hartuta eboluzioaren aurka jokatu zuten; EHUk eskua nola edo hala sartu nahi eta hondeamakinak sartzen bukatu zuen; Euskaltzaindiak, erakunde bezala, ohiko isiltasun antzua gorde genuen...

Hara non, ordea, sententzia haiek, beren gabeziak gabezia, izugarrizko garrantzia duten, zehaztuta eta sakralizatuta gelditu zen bakarra gauza bat delako, eta hauxe da: Iruña-Veleiako ostraketan dauden idazkunak baliodunak dira, nahiz agian ongi zaindurik ez egon, edo gaizki interpretatuak izan, edo garbitzean behar bezalako ardurarik ez erabili... Baliodunak direlako —eta soilik horregatik—, kitapenak ordaintzera zigortua gertatu zen Eliseo Gil. Arabako Diputazioan gordeta edo baztertuta dauden ostrakak zientifikoki aztertu izan balira edo indusketak aurrera jarraitu izan balu, egia honezkero eskuratu izango zen.

Baina orain zer?Bada 2008 urteaz geroztik ez da ganoraz induskatu, Arabako Diputazioko zokoren batean dauden garbitu gabeko ostrakek hala jarraitzen dute, eta orain horra non Iruña-Veleia eraberritzeko egitasmo berriak aurkeztu diren. Baina zer? Zer da Arabako Diputazioak eta Kulturako diputatu andreak egin nahi dutena? Zerbait zientifikoki aztertu? Zentzuz eta zuhurtasunez induskatu? Metodo zientifikoak erabili?

Bai zera! Egin nahi dutena zera da, harresiak moldatu, ingurua apaindu, sarbideak eta barruko bide-zidorrak txukundu...Ontzia apaindu, baina edukia zaindu gabe, koadroa berritu, margoari jaramonik egin gabe. Ala galarazi egin nahi dute berriro indusketak berrabiatu ahal izan daitezen?

Arabari eta Euskal Herri osoari sekulako kaltea —kulturala eta ekonomikoa— egiten diote. Baina Iruña-Veleiako auzia gainditzen denean, hau da, azterketa zientifikoak egin eta indusketa berriro hasten denean, aldatutzat emanen dira gauza asko; besteak beste, euskararen historiaz saldu zaigun ikuspegia eta euskara berantiarraren teoria irrigarria, nardagarria ez balitz eta zentralismoaren kirats inperialistaez balitzaio nabari.

Gauzak oraindik, ordea, bere horretan jarraitzen dute. Rebus sic stantibus, idatziko zukeen duela 75 urte jaiotako Hendrike Knörr zenak, bizi balitz, noiz-behinka latinez idazten baitzigun. Harengana jo zuen Iñaki Aldekoa zenak, Arabako batzarkidea zelarik, Iruña-Veleiako aztarnategiak ez zezan sarraski batean bukatu...

Agian Hendrike Knörr eta Iñaki Aldekoa bezalako kulturako aristokratei eta Eliseo Gil bezalako sufritzaileei edo Bergarako gerrillariari zor izanen diegu egunen batean—segur aski berandu baino lehenago— irabaziko den Iruña-Veleiako auziaren garaipena. Aztarnategi horretan agertu diren idazkun batzuk, libertoek —edo esklabo izandakoek— zuzentzen zituztela dirudien eskoletan eginak izan omen litezke...

Euskal Herrian ere izan ziren nonbaitesklaboak, libertoak eta agianarrianoak ere...Zergatik ez? Rebus sic stantibus,Hendrike.