«Elikagai arrastoak informazio iturri berria dira»

Aztarnategietan historiaurrean gizakiek erabilitako landareak aztertzen ditu Amaia Arranz Otaegik (Tolosa, Gipuzkoa, 1987), handik informazio anitz lortzeko. Ezagutzen diren ogi apurrik zaharrenak aurkitu zituen, eta ordura arteko ustea aldatu. Orain,ikerketa abiatuko du jakiteko zergatik hasi ziren ehiztari-biltzaileak nekazaritzan. Hain zuzen ere, nekazaritzak giza eboluzioan izandako eraginaz mintzatu da asteon Bilboko Bidebarrieta liburutegian, EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak gonbidatuta.

Arkeobotanikariek non egiten duzue batez ere lan, kanpoan edo barruan?

Gure lana aztarnategietan hasten da: laginketa erabaki eta arkeologoekin eta zuzendariekin hartu-emana dugu. Kanpoan lan asko egiten dugu, baina laborategian pasatzen dugu denbora gehien.

Nola ikertzen dira garai bateko haziak, fruituak eta halakoak?

Lehenbizi flotazioa egiten dugu: urez betetako ontzian lurra botatzen dugu. Landare aztarnek normalean flotatzen dute, oso arinak direlako. Gero arrasto horiek lehortu eta laborategira ekartzen ditugu. Gure lana konparazioz egiten dugu normalean; erreferentzia bilduma bat dugu haziekin, fruituekin... Aurkitutako hazien morfologia deskribatu eta konparatzen dugu material modernoekin, espeziea, familia edo generoa zehazteko.

Landareen etxekotzeak zer eragin izan du giza eboluzioan?

Etxekotzeak baino gehiago, laborantzak. Hasierako laborantza espezie basatiekin egiten zen. Nik uste dut aldaketa nagusia hori dela: naturak ematen duena baino gehiago ekoizten hastea. Egia da nekazaritzak dakarrela bizitzeko modu bat, sistema ekonomiko bat, eta espezie etxekotuak erabiltzen dira. Hori aldaketa handia da; lurra prestatzeak, landareak zaintzeak, eta abarrek sekulako lana eskatzen baitute.

Lehenbiziko soroak noiz sortu zituen gizakiak?

Hori jakin nahian gabiltza. Beti susmatu da Neolitoan hasi zela laborantza, baina ez dago oraindik ebidentzia zuzenik. Badakigu duela 11.500-11.600 urte zerealak lantzen zituztela, hori nahiko ondo dokumentatuta dago. Landareak morfologikoki aldatzen ikus ditzakegu, badago selekzio bat edo presio bat landare horietan, zerealetan eta leguminatxoetan nabarmen.

Zer jaten zuten Neolitoan?

Ilgora Emankorreko zona bakoitzean landare multzo ezberdinak daude. Sortaldean, Eufrates inguruan edo Jordania hegoaldean, zerealak: gari desberdinak, oloa, zekalea eta garagarra. Dilista asko ere bai. Neolito hasieran egia da ehunka landare kontsumitzen zituztela, askotarikoa zen dieta. Gero hori aldatzen joan zen.

Jaki horien artean, ogia. Apurrik zaharrenak aurkitu zenituen zuk. Nola gogoratzen duzu hori?

Kasualitate hutsa izan zen, ia. Flotazio prozesuan konturatu nintzen arrasto amorfo batzuk zeudela, baina ez nekien zer ziren. Urte pare baten ondoren, Londresen, Lara Gonzalez Carreterorekin egokitu nintzen. Ogiaren sorrera Ekialde Hurbilean zuen tesiko gaia. Berak uste zuen aztarnarik zaharrenak zituela. Laborategian lanean, Lara ondotik pasatu zen, eta galdetu zidan ea nongoak ziren ogi horiek. Ogiak? 14.600 urte zituztela esan nion, eta larrituta gelditu zen. Lanean hasi ginen biok, kolaboratzaileekin.

Lehenbiziko aldia zen zuk aurkitutako zerbaitek ordura arte zegoen ustea aldatu zuena?

Tesia landareen etxekotzearen inguruan egin nuen. Hasieran uste zen zerealak toki guztietan etxekotzen zirela: Iranen, Turkian, Jordanian, Sirian... Baina argi eta garbi ikusten da prozesua ez dela Turkian edo Iranen ematen, baizik eta Jordania eta Siria inguruan, eta hortik beste eremuetara zabaldu zen.

Lanaren parte ere bada hori, ezta? Alda daitezke eskemak.

Baina kostatzen da. Ogiaren kontuarekin, PNAS aldizkariko ikuskari batek esan zigun ezinezkoa zela, ehiztari-biltzaileek ez zutela ogia egiten, eta artikulua atzera bota ziguten. Kosta zitzaigun azkenean onartzea.

Jarrera itxi horiek zergatik gertatzen dira?

Aldaketa handia suposatzen zuelako. Beti nekazaritzarekin lotu dugun produktua ehiztari-biltzaileek egiten zutela onartzea kostatzen da. Mentalitate tradizionalagoa dutenei gehiago.

Zientziako gainerako alorretan ere gertatzen da hori?

Bai, bai. Badaude ebidentzia sendorik gabeko gauzak orokorrean onartzen direnak. Hori zalantzan jartzen baduzu, erresistentzia egoten da. Orain beste gai batekin gauza bera gertatzen ari zaigu.

Jakin daiteke zer gairekin?

Etxekotze prozesuari buruz testuliburuetan, Wikipedian-eta esaten da zortzi landare etxekotu genituela: hiru zereal, lau leguminatxo eta lihoa. Ez da horrela. Guk jango ez genituzkeen landareak jaten zituzten garai horietan.

Ontzietan elikagaien molekulak gelditu daitezke, baina horiei ez zaie askorik erreparatu. Noiz hasi zineten horri kasu egiten?

Duela oso gutxi. Arkeobotanikan nagusiki izan dira karpologia edo hazien ikerketa, eta antrakologia edo ikatzen ikerketa. Ikatza edo hazia ez den zerbait aurkituz gero, inork ez du ikertzen. Janari arrasto hauek amorfoak dira, beraz, beti indeterminatuen taulan sartzen dira, beste arrasto batzuekin batera. Munduan 15-20 aztarnategitan ikertuko ziren horrelako arrastoak, oso gutxi. Orain, ogiaren artikuluak ere lagundu du arrasto hauek ezagutzera ematen, eta ikerlari askok deitzen digute arrastoez galdezka. Duela bi hilabete neandertalen kobazulo batean aurkitu zituzten arrastoak; neandertalen elikagaiak, hori sekulakoa da.

Zer motatako informazioa bildu daiteke arrasto horietatik?

Giltzarri dira, hein handi batean. Aztarnategietan hazi pila bat aurkitzen dugu, baina zaila da horien erabilera definitzea. Elikagai arrastoekin argi eta garbi ikusten duzu egon dela landare batzuen selekzioa, landare horiek prozesatu egin direla edo txigortu edo fermentatu. Eta gero produktuak identifikatzen dituzu. Testuinguruaren arabera ere, batzuk hildakoekin agertu dira, orduan funtzio errituala dute. Informazio iturri berria dira.

Zenbat informazio eman dezake elikagai arrasto batek?

Asko. Euskal Herrian suharri pila bat jasotzen da, sistematikoki egiten da. Informazio asko ematen dute: teknologia eta abar nolakoa zen. Baina landareek informazio pila bat eskaintzen dute: ingurua nolakoa zen, gizakiek zer aukeratzen zuten, zer jaten zuten, nola eraikitzen zituzten etxolak... Ikertzen ez badugu, informazio hori galtzen dugu.

Europako ERC Starting Grants diru laguntza jaso zenuen iaz PalaeOrigins proiekturako. Nola doa ikerketa hori?

Oraintxe ari naiz material arkeologikoak ekartzen EHUra, ekipamendua erosten eta kontratuak eta abar egiten. Hasteko irrikan.

Ehiztari-biltzaileak soroak landatzen zergatik hasi ziren jakin nahi duzu, ezta? Nondik abiatuko zara?

Nekazaritzaren sorreraz hitz egiten dugunean oso ondo dakigu zer gertatu zen Neolitoan, ehunka aztarnategi ditugulako. Hori da gehien ikertu den kronologia. Ez dakigu, ordea, zer gertatu zen azken ehiztari-biltzaileekin. Ia 13.000 urte dira, eta bospasei aztarnategi dauzkagu arkeobotanikaren ikuspegitik ondo ikertuta. Ideia da aztarnategi askotan laginketa sistematikoa egitea, ikertzea, eta jakitea ehiztari-biltzaile hauek ea landareak ekoizten hasi ziren, eta zergatik. Hipotesi nagusia zera izan da: egoera klimatiko txar batean baliabide gutxiago izanda, elikagaiak ekoizten hasten zarela. Kontrastatu behar da.

Baduzu bestelako hipotesirik?

Zergatia azaltzea oso zaila da.

Orain zein izanen dira proiektuaren urratsak?

Bost urteko proiektua da, aurten hasiko da, eta lehenengo pausoak dira azterketa orokorrak egitea, materialak Israeldik, Jordaniatik eta Zipretik ekartzea, eta ikustea zer landare aukeratu eta erabili zituzten, eta ea landare horiek landatuak ziren edo ez.

Diru laguntza garrantzitsua da, beste batzuk ere jaso dituzu aurretik. Kontent?

Bai, oso. Proiektu honek ematen dit aukera beti amestu izan dudan ikerketa egiteko, sekulako aukera da. Kanpoan ia zazpi urte eman ditut, eta gogoa dut etxean lan egiteko.

Soilik ikerketan aritu zaitezke?

Bai. Bost urte hauetan ikerketan zentratuko naiz, baina egia da eskolak eman ditzakedala. Niri hori ere gustatzen zait; unibertsitatean, beraz, agian emango ditut.

Arkeobotanikaren arloan, oro har, zein erronka daude?

Asko. Lehenengo erronka da, nagusiena eta garrantzitsuena, aztarnategi guztietan, protokolo gisa, landare laginak hartzea. Hau da, landareen garrantziaz jabetzea. Ikerketari dagokionez, Ekialde Hurbilean erronka nagusia da Neolito aurreko garaia ezaugarritzea, eta ondorengo aroa ere bai: Brontze Aroa, Mesopotamia, zibilizazio horien landaredia ere ez da ikertu. Dena zentratu da Neolitoan. Epipaleolitoaz, ehiztari-biltzaileez, eta Kalkolitoaz eta Brontze Aroaz ez dakigu ezer.