«Trumpentzat erreferendum bat da hau»

Andra Gillespie Zientzia Politikoetako irakaslea da, eta Arrazaren eta Desberdintasunen Ikerketarako James Weldon Johnson Institutuko zuzendaria, Atlantako Emory unibertsitatean. Azken hilabeteetan hainbat ikerketa zuzendu ditu gutxiengoen boto eskubidearen inguruan, eta ondorioztatu egungo sistemak baztertu egiten dituela gutxiengoetako kideak, besteak beste migratzaile, hispano eta afro-amerikarrak, eta baztertze hori zabaldu egin dela azken lau urteotan.

Inkestek hautagai demokratari ematen dioten abantailari buruz galdetuta ere, Gillespiek ez du horren argi Joe Bidenek irabaziko ote duen: «Gustatu edo ez, Trumpek gauza asko egin ditu lau urteotan; halakoetan erreferendum moduan hartu behar dira bozak, eta hori, askotan, boterean dagoenaren mesederako da».

Barack Obamarekin asko hitz egin zen arrazakeriaren amaierari buruz, baina gerora ikusi da hori gertatzeko bidea luzea dela oraindik. Zein da orain egoera?

Inork uste bazuen duela 11 urte AEBek arrazakeriarik gabeko gizarte bat eraikia zutela, honezkero ohartuko zen zein oker zegoen. Arrazakeria osteaz hitz egiten dudanean, esan nahi dut posible dela gizarte bat non arrazak ez duen eraginik egunerokoan, eta hori ez da gertatzen. Ez zen gertatu Obamaren administrazioak iraun zuen zortzi urteetan, eta are gutxiago Trumpen agintaldian.

Kopuru absolutuetan hitz egiten badugu, Obamaren agintaldian beltzen bizi baldintzak nabarmen hobetu zirela esan daiteke. Gorroto krimenez ari bagara, datuek hobera egin zutela esan genezake. Bestetik, afro-amerikarrok desabantailan gaude oraindik; hau da, gutxiago gara goi mailako ikasketak egitera iristen garenak, lehenago hiltzen gara, beste edozein talde etniko baino maizago izaten gara gorroto krimenen biktima... Honekin esan nahi dut gauza asko daudela hobetzeko, eta hutsune asko betetzeko.

Obama agintean egon zenean, arrazarekin lotutako auziek garrantzia hartu zuten, eta horrek erreakzioak eragin zituen. Ikusi genuen nola oposiziotik eskuin muturreko taldeak indartuz joan ziren, tartean Tea Party bera. Arraza jakin batekiko mesfidantza adierazteko arazorik ez dute izan sekula Tea Partyko militanteek.

Bestetik, Obama agintean zela gertatu ziren hilketa arrazistek protesta handiak eragin zituzten. Besteak beste, Michael Brownen eta Eric Gardnerren hilketek publizitate handia izan zuten; izan ere, aurretik ez bezala, jendeak bere telefonoekin grabatu ahal izan zituen irudiak, eta gero horiek sare sozialetan zabaldu. Horrek ere kontrako erreakzioa eragin zuen, eskuineko mugimenduek ikusgarritasun hura baliatu baitzuten sinetsarazteko Obamarekin arrazakeria handitu egin zela.

Esan genezake Obamaren garaipenak eraman zuela Trump boterera?

Bai, zalantzarik gabe. Lehen presidente beltza hautatu izanak eragindako erantzuna izan zen Trump aukeratzea, zuri askok eraso gisa hartu zutelako beltz bat boterean ikustea. Urteetako arrazakeriaren beste ondorio bat da.

Buruzagi errepublikanoa ezagun egin da migratzaileen aurkako diskurtsoarengatik, bainaAEBetan bertan ere gutxiengo etnikoen aurkako jarrera izan du hasieratik. Finean, migratzaileez ari denean denon buruan dagoen irudia da pertsona hispanoa edo arraza zurikoa ez dena. Eta Trump arrazakerian oinarritutako diskurtso horri esker izan zen aukeratua.

Bera boterera heldu zenean ekonomiak nabarmen hobera egin zuen arren, pandemia kolpe gogorra izan da, eta aspaldian ikusi gabeko kopuruetara eraman du langabezia; horrek zuzenean eragin die afro-amerikarrei eta hispanoei. Baina Trumpi ez dio kezkarik eragiten horrek. Muturreko zurien babesari esker heldu da boterera: ikusi besterik ez da presidentegaien arteko lehen eztabaidan, aurkezleak eskatu zionean eskuin muturreko taldeak gaitzesteko, uko egin ziola. Beste adibide bat da Poliziaren aurkako protestekin izan duen jarrera, George Floyden eta Breonna Taylorren hilketen kasuan. Horrek guztiak handitu egin du arrazen arteko ezin moldatua AEBetan, eta Trump ez da saiatu hori apaltzen.

Uste duzu desberdina izango zatekeela Joe Bidenekin?

Hasteko, Bidenek ez du arrazakeriara jo hautatua izateko. Beste hauteskunde barruti bat da harena, Obamaren bera. Ez dut uste Biden hautatua irteten bada arrazen arteko tarteak handitu edo supremazista zurien aldeko politikak bultzatuko dituenik, edo konfederazio garaiko buruzagiak goraipatuko dituenik. Ez dut uste Kongresuko emakumezko afro-amerikar aurrerakoiei esango dienik euren herrialdeetara itzultzeko. Finean, uste dut oso politika desberdinak izango direla harenak. Hala ere, uste dut lan asko egin beharko duela, eta batez ere elkarlana bultzatu beharko duela giza eskubideen aldeko ekintzaileekin hainbat helburu lortu ahal izateko. Afro-amerikarrekiko elkarlana sustatu beharko du, eta harremanak bi aldeetarako komunikazioa erraztu beharko du.

Baina uste duzu Bidenek baduela asmorik kanpainan zehar bere egindako Black Lives Matter mugimenduaren eskariak betetzeko?

Uste dut hitz egiteko prest dagoela. Uste dut hurrengo administrazioak aintzat hartu beharko lituzkeela mugimenduaren aldarrikapenetako batzuk, eta goi mailan aztertu, baina horretarako behetik hasi beharra dago. Esaterako, Poliziak afro-amerikarrekiko eta txiroekiko duen jarrera erasokorraz ari bagara, uste dut tokian-tokian landu beharreko zerbait dela, eta ez dagokiola gobernu federalari lidergo hori hartzea, oso zabaldua dagoen jarrera bat delako eta, beraz, udal gobernuek egin behar dutelako lehen urratsa.

Afro-amerikarrez ari garela, boto eskubidea ere aipatu behar da; izan ere, asko dira botoa ematerik ez duten herritarrak, gehienak migratzaileak edo gutxiengo etnikoetako kideak.

Indarrean dauden lege eta instituzioak erabiltzen dituzte oraindik ere agintariek boto eskubide askea ukatzeko. Duela 120 urte inguru jarri zituzten abian teknika horiek. Haiek, noski, ez dira gaur egun erabiltzen direnen berdinak. Baina orduan ere paperetan jasoa zegoen afro-amerikarren boto eskubidea. 1870azgeroztik, teknikoki, afro-amerikarrek bozkatzeko eskubidea zuten, baina praktikan ezin zuten bozkatu. Paperean, berez, ezin diozu inori ukatu bozkatzeko eskubidea soilik haren arrazan oinarrituta. Baina hegoaldean konstituzioa aldatu zuten, afro-amerikarrek zailagoa izan zezaten bozkatzea. Hala, botoa eman nahi zuen orok administraziora jo behar zuen botoa eskatzera, eta, noski, nahitaez ordaindu behar zituen poll taxes edo bozkari lotutako zergak, haien irabaziak edozein zirela ere. Noski, afro-amerikarrentzat gehiegizkoak ziren. Horri gehitu behar zitzaion legeak zehazten zuela herritarrek ez zutela zerga hori ordaindu behar, baldin eta haien aitonek esklabotza indargabetu baino lehen bozkatu bazuten. Noski, puntu horrek ezinezko bihurtzen zuen ordaindu beharrik gabe bozkatzea afro-amerikarrentzat.

Baziren bestelako oztopoak. Esaterako, jakintza galdetegiak deiturikoak. Zergen kasuan bezala, hemen ere arbasoek bozkatu zuten herritarrek ez zuten galdetegia erantzun behar; bai, ordea, afro-amerikarrek. Horientzat, maiz, galdetegi zailagoak prestatzen zituzten, jakinik haietako askok ez zutela heziketarik jaso.

Baina poll taxes delakoak konstituzioaren aurkakoak dira egun.

Bai, baina, hala ere, 2013tik ugaritu egin dira bozkatzea zailtzen duten legeak. Ez da aurreko urteetan adina gertatzen, legez kontrakoa litzatekeelako, baina gero eta gehiago dira boto eskubidea urratu dieten herritarrak. Errepublikanoen kontrolpeko estatuetan, esaterako, nortasun agiriarekin lotutako araudi zorrotzagoa ezarri dute, eta horrek arazoak sortu dizkie askori bozkatzeko garaian. Beste estatu batzuetan, hemen adibidez, Georgian, nortasun agirian edo gidabaimenean dituzun datuek eta bozkatzerakoan ematen dituzunek berberak izan behar dute; inolako desberdintasunik bada, atzera botatzen dute zure botoa. Horrek arazoak sortzen ditu izen konposatuak dituztenen artean, askok ez baitute gogoratzen nola idatzi zuten euren izena dokumentu jakin batean. Eta nortzuk dira normalean izen konposatuak dituztenak? Horixe, hispanoak eta afro-amerikarrak.

Gerta liteke gidabaimena eskatzerakoan zure izenean azentua jartzea ere, eta ondoren hori ahaztea botoa emateko erregistratzerakoan, eta hori bera nahikoa da atzera botatzeko.

Georgian, esaterako, sistema honek afro-amerikarrei egiten die kalte bereziki, ohikoagoa delako eurek izen bereziak izatea, edo haien izenak erregistratzerakoan gaizki idatziak egotea. Hori gertatzea normalagoa da Gerry edo Mary izena ez duten pertsonekin, alegia, izen amerikarrak ez dituzten horiekin; esaterako, migratzaileak edo haien seme-alabak.

Zenbat izan daitezke boto eskubidea urratu dieten herritarrak?

Estatuaren araberakoa da. Zaila da jakitea. Egia da estatuek badituztela bozkatzeko eskubidea ukatu zaien herritarren izenak, eta hegoaldeko estatuen kasuan, baita haien arraza ere. Georgian, esaterako, hautesleen %30 afro-amerikarrak dira, baina horietatik bozkatzeko izena eman eta atzera bota dituztenak %14 inguru dira. Proportzioan, neurrigabea da.

Beste batzuetan, ordea, zaila da arazoa identifikatzea. Adibidez, gerta liteke norbaiti hauteskunde egunari buruzko informazio okerra ematea; esaterako, asteartean dela esan beharrean, asteazkenean dela esatea. Halakoak atzematea ez da ezinezkoa, baina bai zailagoa. Esaterako, jakin badakigu afro-amerikarrek denbora gehiago egiten dutela ilaran bozkatzerako garaian, badakigu galdeketa egin dugulako, eta, batzuetan, hori bera nahikoa da. Adibidez, ezagutzen ditut ikasleak ilaran denbora luzez egon ondoren alde egin dutenak lanera itzuli behar zutelako, eta bozkatzera itzuli ez direnak. Nire kasua da hori. Ordu erdiz egon nintzen zain botoa emateko, eta, azkenean, lanera itzuli nintzen.

Beste kontu bat da ez dela nahikoa zuk boto eskubidea urratu dizutela esateko frogak izatea; defendatuko zaituen ordezkari bat behar duzu, eta hori gutxik egiten dute, AEBetan boto eskubidea urratzen dela aitortzea litzatekeelako.

Zer iritzi duzu bi hautagaien kanpainaz?

Uste dut 2016koaren antzeko egoeran gaudela, AEBen etorkizunari dagokionez. Alde handiena izan daiteke kontrasteak argiagoak zirela orduan Hillary Clintonekin. Oraingoan, alde handiena da Donald Trump presidentetzan egon dela lau urtez. Berak zerbait desberdina eta berria proposatu zuen duela lau urte. Orduan jende askok haren alde egin zuen, ez zelako elite politikoko beste kide bat. Baina orain bai, orain lau urtez egon da administrazioa zuzentzen, eta gauza asko egin ditu. Orain jendeak argiago du zer espero dezakeen.

Trumpentzat erreferendum bat da hau, eta hori maiz mesedegarria da agintean dagoenarentzat. Hala, haren jarrerarekin gustura daudenek haren alde egingo dute.

Uste duzu baduela irabazteko aukerarik?

Jendeak asko begiratzen die inkestei, baina oso kontuz hartu behar dira horiek. Ikusi genuen zer gertatu zen 2016an. Jendeak azken orduan iritziz aldatzeko joera du, eta, beraz, ezin gaitezke gehiegi fidatu inkesta horietaz.

Bestetik, AEBetan ez du beti irabazten boto gehien lortzen dituenak. Hori ere ikusi genuen duela lau urte. Garrantzitsua da boto asko lortzea, baina are gehiago estatu jakin batzuetan irabaztea. Estatu txikiek indar handiagoa dute, proportzioan ordezkaritza handiagoa dutelako. Bideni, esaterako, gorakada handia iragartzen diote Kalifornian eta New Yorken, baina ordezkari gutxi dituzte horiek. AEBetan irabazteko, askoz ere hobe da boto gutxiago lortzea baina ordezkaritza handia duten estatuetan irabaztea, eta hori da, esaterako, Georgiaren kasua.