Argazkien soslaiak

Kepa Altonaga biologoa da ikasketaz, ikertzailea eta EHUko irakaslea. Saiakeraren eta dibulgazioaren arloan ere nabarmendu izan da. Euskarari eta euskal literaturari buruzko liburuetan aipagarria da, adibidez, 2015eko Back to Leizarraga, euskarazko prosaz diharduena. Bere saiakerek badute, nire irudiko, egitura berezia. Gertaera txikietatik abiatu ohi dira, handik fokua zabaldu, eta ostera ere hasierako puntura iristeko. Axularren gerizapean liburuan 1925eko irailaren 17an Saran ospatutako Axularren Eguna da abiapuntua. Horixe baliatzen du Altonagak orduko —alegia, XX. mende hasierako— euskal letren giroan arakatu eta zenbait soslai ezezagun eta osatugabeak argitaratzeko.

Izan ere, liburuko gai nagusietako bat da euskal literaturaren barruko irteera nuluena. Hau da, Altonagak, Axularren Eguneko argazkiari tiraka, orduko idazle batzuen ibilbidea aztertzen du, azaldu nahian-edo zergatik zaizkion gehienak arrotz egungo irakurleari. Denboran atzera eta aurrera jauziak egin eta garai hartako beste hainbat bilera aipatzen ditu, partaideek Axularren lorratzari zenbateraino jarraitu ote zioten ikertzeko asmoz.

Egileak gordin azaltzen du liburuko idazleen profil ideologikoa, zeina berebizikoa baita bakoitzaren ibilbidea ulertzeko, pentsaera politikoak ezaugarritutako hamarkada horietan. Ikusmira etsigarria, zinez, kontserbadurismoa jaun eta jabe baitzen. Ñabarduretarako tartea dago, baina, eta horretan tematzen da Altonaga. Giro orokor hori euskal literaturak bizi zuen egoera prekario eta azpiratuaren ondorio dateke, euskararen prestigio faltarekin eta oro har euskal literaturaren endekapenarenarekin zerikusi zuzena duena. Autorea entseatzen da kontserbadurismo giro horri zertzeladak eransten, herdoilaren artean erreskatatzeko modukorik topatzen eta, batez ere, euskal literaturaren berandutze horren taxuzko arrazoiak aurkitzen.

Hori horrela, liburuak prosa bizkor eta galaiz zehazten ditu hainbat soslai jakingarri, hala nola Maddi Elizaga frantsesez idatzi zuen idazle saratarrarena —bide batez esanda, Action Française frantziar alderdi ultraeskuindarreko jarraitzailea—. Haren ifrentzu litzateke Tene Mujika debarra, Elizaga ez bezala, euskarari atxikia eta abertzalea, atzerakoi sutsua ere izanagatik. Horiek liburuko argazkietan dakuskigun emakume bakarrenetakoak, garai hartako giroaren erakusle.

Bestalde, pertsonaia saldoa pasarazten du Altonagak irakurlearen begietatik, horietako batzuk zeharo bitxi eta kitzikagarriak, Juan Bautista Bilbao Batxi itsasgizon eta Lehen Mundu Gerrako kronikagilea, kasurako. Eta, jakina, Jean Etxepare medikua, epelagoa aberri eta eliz kontuetan, kultura garaikidearekin lotuagoa. Azken finean, horixe du meritua liburuak, euskal literatura bera eta orduko idazleen gorabeherak marko unibertsal batean kokatzen ahalegintzen dela, bere on eta gaitz, oro har literatur kalitate urriko lanekin, sarritan ideologia atzerakoienen babesean. Historia horietan guk geuk arakatu behar, ordea, alea lastotik bereizi nahi badugu behintzat. Ez da lan makala.