«Administrazioaren akuilua izan ginen»

Joan den asteko egun bat. Mahai baten bueltan, Josu Imanol Unanue (Bermeo, Bizkaia, 1958), Udiarraga Garcia (Bilbo, 1965) eta Joseba Errekalde (Oiartzun, Gipuzkoa, 1963). Aspaldiko partez dira elkarrekin. Erraz irudika daitezke hirurak izan ziren gazteak, izaten jarraitu duten pertsonak: keinuen benetakotasunean, hitzen ausardian, maitasun egarrian. Naroak izan dira solasaldi osoan besarkadak, elkarrenganako miresmen hitzak. 80ko hamarraldian jaso zuten hirurek albistea: GIBdunak dira ordutik. Hiesaren aurkako ekintzailetzan eman dituzte urte asko, hainbat tokitan eta eratan. Unanue Txo Hiesa elkartean egin zen, batez ere, ezagun; Garcia, Itxarobiden; Errekalde, Harri Beltzan.

Diagnostikoa jaso zenuten garaian, epe laburrean heriotza ziurra zekarren hiesak. Zer eragin izan zuen horrek?

UDIARRAGA GARCIA: Argi oroitzen dut. Hiesaren kontrako planik ez zen oraindik nik diagnostikoa jaso nuenean. Droga menpekotasunez arduratzen ziren tokian bazuten kontsulta txiki bat, Bilbon, Maria Diaz de Haro kalean; hara bideratu ninduten. Amarekin joan nintzen, eta sartu ginenean, zera esan zidaten: «Positiboa zara». Medikuak: «Argi izan behar duzu: litekeena da ez bizitzea hamar urte baino gehiago. Askoz ere gehiago ezin dizut kontatu». Diagnostikoa eman zidaten egun hartan, amak zera esan zidan, lehenbiziko gauza, besarkada bat eman aurretik, kontsultako atean: «Udiarraga: hemendik aurrera, plastikozko edalontziak, adi toallekin...». Eta urteak egin nituen gizon bat ukitu gabe, amak argi utzi baitzidan: «Adi ibili. Ez ezazu inor ere kutsatu». Gero, aldatu zen, eta barkatua diot dena; izan ere, jasotako heziketa dago atzean, erlijioa bera. Baina oso gogorra izan zen.

JOSU IMANOL UNANUE: Ni ere lehenengoetarikoa izan nintzen, eta bai, Bizkaian Maria Diaz de Haro kalera bideratzen gintuzten. Ez zegoen besterik. Urte biko bizi esperantza eman zidaten. Eta jendeak ahaztuta dauka. Baina orduan puntu gorriak egoten ziren, esateko nortzuk ginen...

Zuen historia klinikoan agertzen zen ikur bat zen?

UNANUE: Bai, ospitalera joaten baginen, edo medikuak kontsulta batera joateko paperen bat ematen bazigun, puntu gorri bat agertzen zen han. Edozertarako, puntu gorri bat agertzen zen, denek jakin zezaten nortzuk ginen: izurritsuak. Pabiloiak ere apartekoak ziren guretzat: Gandarias pabiloia Basurtun, zazpigarren planta Galdakaon, eta hamabigarrena Gurutzetan; guretzat, hiesdunentzat, izurritsuentzat. Nire kide asko hor egon ziren, bakarrik, hil arte. Hori ezin da ahaztu. Gero zera dago: ia inor ere ez genuen ezagutzen. Eta txarrena desesperazioa zen; informazioa Ameriketako Estatu Batuetatik heltzen zen, eta guk Estatu Batuetako informazioa non? Egundoko sufrimendua oroitzen dut; bakardadea da munduan dagoen gauzarik txarrena, eta horregaz hasi ginen denok. 1987an, nik beste hiesdun bat ezagutu nuen nire herrian. Aurpegia zurrupatuta zeukan, Kaposiren sarkoma... Eta nik galdera egin nion: «Zu ni bezalakoa zara?». Halaxe izan zen, Bermeon. Elkar besarkatu genuen, eta negarrez hasi. Handik astebetera, hil egin zen: horrela zen dena.

JOSEBA ERREKALDE: Nire kasuan erabat ezberdina izan zen. Zeren eta ni Manhattanen bizi nintzen [New York, Ameriketako Estatu Batuak], eta han GIBaren inguruko mugimendua oso eratuta zegoen. Lanean bertan, nik lan egiten nuen tokian, ni ja bosgarren edo seigarren GIBduna izan nintzen. Eta niri mediku bakar batek ere ez zidan esan: «Halako bizi esperantza duzu». Noski, gu ez ginen sartu han inoiz sistema publikoaren sarean. Niri, esaterako, testa GKE batean egin zidaten. Eta, gero, baziren gay medikuak, sare pribatuan, propio espezializatuak GIB birusean. 3-6 hilabetean behin joaten ginen, eta analisi klinikoak egiten zizkiguten. Ni 1992. urtera arte ez nintzen sartu Euskal Herrian, osasun sistema publikoaren artapean. Nik puntu gorria eta horiek ez ditut ezagutu... Ordura arte, Oiartzunera bueltatzen nintzen bakoitzean, egiten nituen bisitak hemen hiesaren inguruan eratzen hasiak ziren elkarteetara-eta, Donostiako hiesaren kontrako herritarren elkartera-eta. Esaten nien: «Ni Manhattanen bizi naiz; deus behar baduzue, hemen nauzue».

GARCIA: A ze garrantzitsua sasoi hartan tankera horretako kontaktu bat izatea!

ERREKALDE: 1992an itzuli nintzenean, berriz hurbildu nintzen; ja bazen jende talde bat ez zegoena eroso errealitate hartan...

GARCIA: Badakigu hori zer den.

Ez zeuden eroso. Zer zentzutan?

UNANUE: Guk autolaguntzan sinesten genuen.

ERREKALDE: Parekotasunean.

UNANUE: Eta ez profesionaletan. Ni elkarteetan egon naiz urte askotan, eta askotan gertatzen zen elkarteetara joan eta profesionalak egoten zirela, adituak, gure izenean hitz egiten. Eta guk beti pentsatu dugu gu ginela protagonistak: GIBa genuenak. Eta, horregatik, autolaguntza taldeak-eta antolatu genituen esateko bizitakotik jaso behar zirela esperientziak, ez ikasitakotik.

ERREKALDE: Autolaguntzaren inguruan, nik han Estatu Batuetan ezagutu nuen mundu hura, ez autolaguntza taldeena bakarrik, autolaguntzarena, oro har... Ondo gogoan dut, esaterako, New Yorkeko 13. kaleko eliza batean batzar bat, eliza desakralizatu batean... Lehen bilera haietan han ziren, adibidez, Wall Streeteko exekutibo trajeduna, ikasle gaztea, diruz eskas zebilen afro-amerikarra, unibertsitate irakaslea, medikua... Eskua altxatu, eta bakoitzak bere iritzia ematen zuen. Ikaragarrizko eragina izan zuen horrek niretzat, onerako.

Hemen Euskal Herrian bazenituzten halako erreferentziak, edo ahal zenutena egiten zenuten?

UNANUE: Hemengo mundua beste bat izan da. Txikiagoa izan da, eta, era berean, hurbilagoa. Denak ia familiakoak izan gara. Eta hemen ez da gure alboan egon inor. Hementxe dago Udi [Garciari begira]. Guk borrokak izaten genituen estatuko hiesaren kontrako planekoagaz, besteagaz... Zer eta laguntza bat lortzeko. Kondoiak, adibidez, ez ziren ematen: gu hasi ginen banatzen, doan. Xiringak ere guk eramaten genituen leku askotara. Hamasei botika hasi ziren gero erkidegoan praktika pilotu bat egiten, baina oso berandu. Gura dut esan: ja jendea infektatuta zegoenean izan zen hori, jendea hiltzen ari zenean. Gure errealitatea oso gordina izan da, gure arduradun askok zalantzak izaten zituztelako. Pentsatzen zuten gu oso kritikoak ginela, oso erradikalak. Hain justu ere, guri halaxe esaten ziguten: «Hiesaren talibanak». Eta beti heltzen ziren berandu. Beti gure atzetik.

Elkarteen atzetik...

UNANUE: Bai, eta gu herriko jendea izan gara, oso herriko jendea. Atomizatuta egon gara; baina, hain zuzen ere, indarra hor zegoen. Elkarteak zeuden Ondarroan, Elgoibarren, Hernanin, Arrasaten, Getarian, Harri Beltza zegoen, Sare Nafarroan, Iparraldean ere bazegoen... Gure borroka zen atomizatzea, herri bakoitzean bertako errealitateari erantzunahal izateko. Topaketak egiteko dirua-eta guk biltzen genuen, eta badakizu non egiten zuen lo jendeak? Gure etxeetan. Eta gure gurasoak etortzen ziren boluntario: gure aita eta ama hor egoten ziren. Ez zuten ulertzen ezer ere, baina hor egoten ziren: gugaz. Hor izan da gure maila, hurbila, eta gure osasun agintariak beti egon dira beste aldean. Beste aldean, beti urrun.

ERREKALDE: Ni akordatzen naiz bueltatu nintzenean Osakidetza ja oso inplikatuta zegoela. Azkuna bera oroitzen dut. Osasun sailburua zen aldi hartan. Eta arazoa zegoen Bizkaiko eskola batekin...

UNANUE: Durangoko Maria Goretti.

Hain justu, 1987an eskola hartatik kanporatu egin zuten ume GIBdun bat, Israel Pagaldai, eta auzibide bat abiatu zen horren harira, Jaurlaritzak diru laguntza ukatu baitzion zentro horri...

ERREKALDE: Liskar handia zegoen, eta nik Azkuna entzun nuen telebistan esanez ume horrek eskubide guztiak zituela, eta norbaitek ez bazituen seme-alabak eraman nahi, ez eramateko, baina instituzioek babestuko zutela beti pertsona. Ni iritsi nintzenerako, administrazioa ja hiesaren aurrean oso ondo kokatuta zegoen.

90etik aurrerako begirada duzu zuk, batez ere...

GARCIA: Nik zera esan nahiko nuke. Europa hegoaldean, oro har, berezitasun bat izan zuen hiesak: heroinak eragindakoak izan ziren kasu asko. Nik ondo gogoan dut noiz ezagutu nuen Joseba, 94an edo izango zen, eta oroitzen dut nola kontatzen zituen AEBetako kontuak. Eta nik pentsatzen nuen, AEBetako aktibismo gayaren esne mamitan ibilitako mutil hau badator... Ni jonkia izan nintzen. Eta pentsatzen nuen: «Nolako zartakoa hartuko duen». Edozein GKEtara joango da, eta ikusiko du zerekin egingo duen topo: 27 jonki, burutik egindako 40 pertsona, alkoholismoan eroritako 27... Arazoa ez zen GIBa. Askori bost axola zitzaien. Atera kontuak; artatzen genituen pertsonek lapurretan ere egiten ziguten. Hiesak hiru gauza mugitu ditu hemen. Baga: pertsonek sexuarekin duten harremana, atera kontuak. Biga: pertsonek drogekin duten harremana. Higa: ezkutatzeko egiten zen ahalegina... Hori landu zen gobernuz kanpoko erakundeetan, ardura instituzionalak ez zuelako maiz baliabiderik horretarako, eta trebakuntzarik ere ez.

UNANUE: Behin, esan nion arduradun bati: «Zuk erabaki bat hartzen 2-3 urte pasatzen dituzun bitartean, jendea hiltzen ikusten dut». Oroitzen dut nire herrian aste bat egunero heriotza batekin. 24 urteko gazte bat, 18 urteko beste bat... Izenegaz ere gogoratzen naiz. Eta administrazioak bai, egin ditu gauza asko, baina, zorionez, guk gauza asko egin ditugu: tenka egin dugu beti. «Egin behar da, egin behar da». Eta haiek hartu zituzten neurriak denbora bat pasatuta. Akordatzen naiz abortu terapeutiko famatu haiekin ere. Salatu genuen Galdakaoko erietxean esterilizatu egiten zituztela andre seropositiboak; presio egiten zieten, halako beldurra zuten...«Zuk sinatu hemen», esaten zieten. Hori gertatu egin zen.

GARCIA: Nik ez nuen sinesten hasieran kontatu zidatenean.

Emakumeak abortatzera bultzatzen zituzten?

UNANUE: Bai, eta esterilizatu. Orduan Azkuna zegoen, eta salatu genuen, eta Azkunak ez zuen aurpegia eman. Gainera, esan ziguten: «Zuek beti zuen kontu horrekin». Jakina, geurearekin.

GARCIA: Beti esaten zuen hori. Geure kontuarekin genbiltzala.

UNANUE: Eta bai, administrazioak gauza asko egin ditu. Baina berandu ere bai.

GARCIA: Lipodistrofia sindromeak eragindakoa izan zen borroketako bat [birusaren kontrako lehenbiziko botikek eragindako ondorioa, gorputza desitxuratzen zuena]. Ni horretan espezializatu nintzen, tristea da esatea, baina neuri gertatu zitzaidalako. Egun batean jaiki nintzen, ezkontzera nindoan... [aurpegia ukitu du eskuekin]. Astebeteren buruan horrela neukan [desitxuratuta zeukala adierazi du keinu batekin]: aste bakar batean. Kaleangelditu egiten ninduten: «Heroinara bueltatu zara?».

Borroka egin zenuten osasun sistema publikoak bere gain har zezan desitxuratze hori konpontzeko tratamendua...

GARCIA: Zera esaten ziguten: «Zoaz psikologoarengana; lagunduko dizu». Baina psikologoak ez du aurpegia tapatzen. Badakizue nola konpontzen den hau? Dirua esaten zaio. Bazen jendea halako lipodistrofiak zituena, eta harro zegoena aurpegiarekin. Baina ni ez. Eta eskubidea dut. Zeren eta hau botikek jan didate: gauza jakina da. Eta borroka egin genuen, azkenean diru poltsa bat lortu arte, jendeak aurpegiko erreparazio horiek doan egiteko...

ERREKALDE: Bai, administrazioa beti mugimenduaren atzetik joan da, eta hiesaren kontrako mugimendua administrazioaren akuilua izan zen: akuilua izan ginen. Gure xedeetako bat horixe izan da. Ni beti ahalegindu naiz modu onean egiten, positiboan.

COVID-29aren pandemia heldu da, hiesarena bukatu gabe. Zer gogoeta eragin dizue honek guztiak igaro hilabeteotan?

GARCIA: Asper-asper eginda nago erkidegoetako presidente guztiei entzuten:«Mende honetako lehenengo pandemia». Urkulluk ere bai. Lehengoan: «Pandemia hau besterik nola ez dugun ezagutzen»...

ERREKALDE: Ikerkuntza aldetik orain ikusi diren aurrerapauso itzelak, tamalez, hiesaren munduan ez dira eman. GIBaren aurkako botikek hain ondo funtzionatu dute, hainbesteko negozioa dago horien atzean. Eta errabia ematen dit ikusteak nola botika etxe horiek ekonomia loraldi horretan ikusi eta pandemia berri honetan beste era bateko elkarlana egin duten: hainbat ikertzailek partekatu egin dute informazioa, eta urtebetean txerto batzuk sortu dira. Horrek errabia sortzen dit, ikusten baitut gauzak beste modu batean egin daitezkeela.

UNANUE: Nik zera ikusi dut. Herritarrak, herritar xumeak, mediku bihurtu dira pandemia honetan. Kapazak dira esateko: «Hau hartuko dut, hau ez dut hartuko». Hori gure Mendebaleko mundu honetan gertatu da, noski; toki pobreetan ez dute horretarako erarik. Eta farmazia etxeen gainean esandakoarekin ados nago. Egun, botere bat bihurtu dira, gobernuen gainetik dagoen botere bat. Haien interes ekonomikoak daude herritarren eskubideen gainetik. Neurtu egin behar ditugu haien irabaziak, inoiz asetzen ez den gose hori.