Historiaren zuloan aztarrika

Ez dira ugari arteaz euskaraz argitaratzen diren lanak. Horietako bat da Xabier Gantzarainen (Azkoitia, 1975) Zuloa (Elkar, 2018), nahiz eta arteaz diharduela esatea gehiegi sinplifikatzea den, agian. Historiaz dihardu arteaz bezainbeste, historia hurbilaz. Izan ere, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak historia hurbilaz idazteko ematen duten Tene Mujika bekaren laguntzaz egindako liburua da hau.

Arteaz eta historiaz soilik ez, memoriaz, indarkeriaz, edertasunaz ere ari da Gantzarain saiakera bilduma honetan, politikaz ari da, finean. Hogeita hiru saiakera jasotzen ditu liburuak, obra edo ekintza banatan oinarrituak. Abiapuntuko artelan horiek berehala gainditzen ditu ordea Gantzarainen jardunak. Askotarikoak dira egileak hautatu dituen obrak, liburuari izenburua ematen dion Ibon Aranberriren Zuloa instalaziotik Amable Ariasen Historia de Euskalerria koadernoraino, Maria Ruidoren ElectroClass dokumentaletik pasatuta, anitzak teknikari eta edukiari dagokienean.

Azken hamarkadotan Euskal Herriko gizartea zeharkatu duten auzi eta gatazka batzuk jasotzen dituen katalogo pertsonal gisa irakur daiteke Zuloa, eta horretan du muina. Artista hauen lanen gaineko iruzkinen bidez kontatzen baitu historia hurbila Gantzarainek. Lemoizko zentral nuklearraren proiektua eta haren aurkako mugimendua, gatazka armatua, elektoralismoa, Guggenheim efektua, turismoaren ertzak eta Euskadi markaren orbaina dira, besteak beste, lantzen dituen auzietariko batzuk, manikeismo antzuan erori gabe, baina perspektiba argi batekin.

Hartzaile baten ikuspuntutik aztertzen ditu artelanak egileak, bere biografiari lotuta ematen, eta egiten dituen azterketak ez dira eruditu batenak erudituentzako, historia hurbila kontatu eta kokatu duten artisten lana uste duguna baino gertukoagoa dela erakusten dutenak baino.

Idazkera aldetik eramangarria da oso liburua, gardentasuna eta soiltasuna mantentzen baititu Gantzarainek gogoeta sinboliko edo abstraktuenetan ere. Gozagarrien, dena dela, kontakizun konkretuen pasarteak iruditu zaizkit, hurbilak, egunerokoak eta zehatzagoak. Aztertzen edo aipatzen diren lan ia guztien irudiak liburuaren erdialdean edukitzeak, gainera, irudiz janzten du irakurketa, artelanez aritzean lagungarria dena.

Memoria ariketa bat da Zuloa, funtsean, kontrazalean beltzean zuri jartzen duen bezala, eta hala idatzita dago: «Memoria guztiak bezala tranpatia, kapritxosoa, obsesiboa, irrazionala, desegituratua, zatika emana, eta hala ere absolutua. Artelanak izan ohi diren moduan». Izaera horrek batzuetan gorabeheratsu egiten du, ordea, liburua.

Zuloa osatzen duten saiakeretan ageri den historia ez da monolitikoa, estatikoa, zuloa da beste ezer bainoago, galdera da erantzuna baino. Historiaren beraren narrazioari buruzko hausnarketak ere badu lekua saiakerotan: nola kontatzen den gertatutakoa, nola baldintzatzen duen kontaerak gertatzen dena. Liburuan jasotzen diren artelanetako bakoitzak du bere lekua Euskal Herriaren historia hurbilean. Testuinguruan kokatzeko ariketa honetan argi geratzen da hori. Hori, eta ez ote ditugun sarriegi zuloaren bestaldera kondenatzen, ezikusiz, pasibotasunez, auskalo zeren mesedetan.