Oihanari aita hil zion ETAk, hemeretzi urte zituela. Zabalik zuen zauria, baina bere baitan prozesu bat antzematen zaio Oihanari; oinazearen azaleratze bat. Fikziozko pertsonaia da Oihana, Irati Goikoetxea idazlearen Herriak ez du barkatuko nobelako protagonista, baina izan zitekeen hezur-haragizkoa. Izan zitekeen ETAren edozein biktima, edo izan zitekeen Maria Jauregi, herenegun duela 21 urte ETAk hildako Juan Mari Jauregiren alaba. Fikzioaren bitartez kontatu du Goikoetxeak errealitate bat, Jauregik aski ezaguna duena. Legorretako herriaren (Gipuzkoa) ikuspegi pribilegiatua ematen duen Bartzelona ostatuan jarri die hitzordua BERRIAk, bi protagonisten sorterritik gertu eta bien bizilekuen erdibidean, bazkaloste batean, oinazeaz, biktimen rolaz, memoriaren transmisioaz eta abarrez hitz egiteko. Idazleaz eta biktimaz harago dauden pertsonetatik abiatuta.
Maria: areto futboleko jokalaria. Atal hori ez da hain ezaguna jendearentzat.
JAUREGI: Nik areto futbolean jokatzen nuen, federatuta. Legorretan egin genuen taldea eskolan hasi ginenean, eta institutuan hasi ginenean federatu ginen. Gero iritsi zen momentua unibertsitatera joateko, eta kito. Lehenengo urtean, kirolik egin gabe egon nintzen; gero ikusi nuen unibertsitatean talde bat zegoela, eta han ibili nintzen; Andaluziako ligan. Nekatuta bukatu nuen; azken urtean unibertsitatea talde guztiez desegin zen, eta gure kontura jarraitu behar izan genuen; autoan joan... Andaluziako ligan, autoan joan zaitez Almeriaraino.
Nola igarotzen da matematikari bat bizikidetza kontuetara?
GOIKOETXEA: Bizikidetza beti egon da oso presente hezkuntzan; ikastetxeetan beti dago bizikidetza talde bat, beti duzu ardura prebentziozko hori. Ikasleak bideratzea emozioak beste modu batera bideratzera, elkar ezagutzera beste esparru edo testuinguru batean... Hori oso presente izan dut.
Opor bezpera batean etorri zen proposamena: Nafarroako Gobernuan bizikidetza ataleko arduradun baten bila zebiltzan, proposamena egin zidaten, eta, bueno: erronkazalea ere banaiz, beldurtzen naiz, lotsatzen naiz, bertigoa ematen dit... Baina aukerak dira: bizitzeko, jende berria ezagutzeko, inplikatzeko, emateko, hartzeko, aberasteko. Badakit zerbait puntuala dela, irakaskuntzaren falta asko ari naiz sumatzen, baina oso esperientzia ederra da. Horretan sinesten dut: belaunaldi berriekin egin beharreko lan aktiboan.
JAUREGI: Nafarroan ere badago programaren bat biktimak eskoletara joateko?
"Garrantzitsua da kontatzea zer gertatu den, huts berberak ez egiteko eta berriro ez gertatzeko; bakoitzak bizi izan duen bezala kontatzea "
Maria Jauregi
GOIKOETXEA: Bai, 2018an jarri genuen martxan, ondo ezagututa Adi-Adian-ekin egiten ari zena: Eskutik. Poliki-poliki, baina martxan dago, eta datorren urtera begira indartuta. Nafarroa oso anizkuna da, eta, aniztasun horri erantzun nahian, ikasleen profil ezberdinetara iritsi nahian, eta oso sinetsita bideetako bat hori dela. Belaunaldi berriekiko lanketa hori oso aktiboa izan behar dela balioetan, indarkeriaren deslegitimazio horretan. Indarkeria, terrorismoa, torturak... Biolentzia hori, zorionez, atzean uzten ari gara, utzia dugu, baina beti dago errepikatu daitekeen zera hori. Horrez aparte, biolentzia horiek hor daude: fisikoak eta ahozkoak; etxeetan, familietan, kaleetan, ikasgeletan, parkeetan... Hori dena landu beharrekoa da.
JAUREGI: Segun zein eskolatara joaten zaren, hori areagotzen da.
Parte hartu zenuen Jaurlaritzaren Adi-Adian programan.
JAUREGI: Joan naiz hiruzpalau institututara, eta esperientzia oso aberasgarria da. Haiek bakarrik ez, guk ere ikasten dugu.
Zer?
JAUREGI: Boluntarioa denez, hor ikusten da zein institutuk prestatzen duen gehiago. Hor ikusten da zeinek lantzen duen gehiago aurretik, kontua ez delako biktimek beren testigantza ematea. Aurrez landu behar duzu gaia. Lehen aldiz joan nintzenean, oso positiboa izan zen. Asko ez dira ausartzen galderak zuzenean egitera, baina batzuk bukaeran gerturatzen zaizkizu. Neska bat gerturatu zitzaidan; esan zidan lagun bat zuela senide bat kartzelan zuena, eta bakarrik parte hori ezagutzen zuela. Nire testigantza emateagatik eskerrak eman zizkidan, eta besarkada bat eman zidan. Horregatik bakarrik, niretzat jada balio du.
GOIKOETXEA: Oso garrantzitsua da mina sozializatzea. Ez dugu ikasten, ez digute irakasten, minaren ondoan egoten. Badakigu Maria zein den, ez dakit nola eta zenbateraino hurbildu… Ikaragarri kostatzen zaigu. Institutu bateko ikasle batek galdetzen zuen, 16 urterekin: «Nola gustatuko litzaizuke gizartea edo herritarrak zuregana hurbiltzea?». Hain da sinplea. Nola urruntzen garen, ez dakigulako.
GARAI BAT, GIRO BAT
Ezagutzen zenuten elkar?
GOIKOETXEA: Kontzienteki, familiarekiko hurbilketa... Tolosan izan nintzen, hamargarren urteurreneko ekitaldian.
JAUREGI: Leidorren, agian? Lopez de Lacallerekin batera?
GOIKOETXEA: Han saio bat prestatzen aritu ginen.
JAUREGI: Uste dut orduan aitari eta [ETAk 2000ko maiatzean hildako Jose Luis] Lopez de Lacalleri egin zitzaiela omenaldia. Ni, justu egun hartan, ez nengoen; garai hartan, kanpoan nengoen.
GOIKOETXEA: Orain dela bi-hiru urte, urteroko omenaldian egon ginen; baina agurtu, besarkada bat eman, eta gehiagorik ez. Jarraitu izan ditut bera eta ama, komunikabideetan. Bestela, guk zuzenean, ez. Azkena, Martin Ugaldeko saio hartan [2019ko otsailaren 6an]; hurbildu nintzen, esanez: «Maria, tarte bat hartu behar dut zurekin egoteko». Beste askorekin bezala, buruan banuen zenbait biktimarekin hitz egin eta zerbait jasotzea, baina gero erabaki nuen libururako niretik aritzea; biktimak zer espero zezakeen liburuan aurkitzea... Zerbait koloretsuagoa egin nahi nuen, batengan zentratu gabe. Neure burua ez nuen mugatu nahi besteen bizipen errealetara.
JAUREGI: Azken batean, bakoitzak bere bizipenak dauzka, bere modura bizi izan du hau, eta dena jasotzea konplikatua da.
"Bizitzen ikasten da, mina hor dago beti. Asko hitz egin dut amarekin, eta horrek lagundu nau. Beti dituzu halako une batzuk, data hurbiltzean. Oroitzapenak datozkizu"
Maria Jauregi
Hitzordu hau uste oker batetik dator: Iratiren liburua Mariaren bizipenean oinarritzen dela.
GOIKOETXEA: Gehien hurbiltzen den pasartea hau da; Martin Ugalden entzungo nizun, akaso aurretik ere bai: Huelvan, ikaskideen artean... Nik jaso nahi nuena zen, testuinguru batean, testuinguru horrek ez dakienean biktima zarela, nola hitz egiten duten biktimez edo biktimek izan beharko luketen jarreraz. Eta zu [Maria] nola senti zaitezkeen.
JAUREGI: Gertatu zitzaidan lankide batekin; atentatu bat gertatu zen, eta gosaltzera joan ginen. Esan zuen: «Putaseme hauek, haiei berdin egin beharko litzaieke». Nik esan nion ezetz, bestela haiek bezala jokatzea litzatekeela, eta berak erantzun zidan: «Hori esan senitartekoei». Esan nion: «Ez daukat esan beharrik, nire aita ETAk erail zuelako». Barkamena eskatu zidan, eta esan nion ez zuela eskatu beharrik; bakoitzak bere pentsamendua daukala, eta sentitzen duen bezala jokatzen duela. Kanpoan zaudenean, ni Maria naiz, Maria gisa egiten dut bizimodua; ez noa nire historia kontatzen. Pertsona batekin konfiantza badut, eztabaidak horretara badarama, bai, baina bestela ez dut kontatzen.
Lau urteren eta bi herriren arteko aldea daukazue. Bera izan dituzue giro bat eta garai bat. Nola oroitzen duzue zuen gaztaroko giro politikoa?
JAUREGI: Guk kuadrillan bagenekien bakoitza nondik zihoan, eta ez dugu asko eztabaidatu; ez da gaia ateratzen. Beti errespetatu izan dugu elkar, eta ondo eraman izan dugu. Ez dut inoiz arazorik eduki.
GOIKOETXEA: Nik neuk, oso koloretsua eta ederra. Baina gaiari lotuta, oso garai itoa oroitzen dut; biolentoa, grisa. Festara joatea zen istiluak sortzeko arriskua. Eta ez ulertze asko; nik ez dut inoiz irainik zuzenean jaso, baina inguruan ikusi, bai: zinegotzi mehatxatuak, bizkartzainak ez eramatea erabakitzea... Aitak, eta gero guk gure kabuz, oso txikitatik jarri gintuen Bakearen Aldeko Koordinakundearen pankartaren atzean.
JAUREGI: Gurasoekin joanda nago ni ere BAKen manifestazioetara.
GOIKOETXEA: Iltzatuta dut gu hamar-hamabost ginela, biktimaren arabera plaza hutsago edo beteago zegoela. Hori oso gogorra egiten zitzaidan. Edo paretik pasatu, begiratu eta aurre egiten zutenak. Nik esaten nuen: «Ni hemen nago pertsona bat hil dutelako; pertsona horren inguruak ikaragarrizko sufrimendua dauka, hori oso salagarria da, eta begiratzen duenak nola ezin duen horrekin bat egin». Askatasun falta. Nola izan daitekeen herri bat askea herritar bakoitza askea ez bada. Niri oroitzapen horiek oso gogorrak egiten zaizkit.
Giro horretan hezi zineten.
JAUREGI: Giro hori betikoa zenez, barneratu egiten duzu, naturalizatu.
GOIKOETXEA: Hor dago arriskua: indarkeriaren naturalizazioan. Eta horren aurrean hartu beharreko jarrerak publikoki partekatzeko ezintasunean. Niri zenbait ikaskidek eskatzen zidaten pare bat bertso egiteko Gudari Egunerako. Sortzen genuen, baina beste aldarrikapen batzuk ere publikoki partekatzeko espazioaren falta sumatzen nuen: bertso edo olerki asko egingo nituzke terrorismoaren, indarkeriaren eta giza eskubideen urraketa ororen gaitzespena adieraziz eta institutu erdian partekatu, baina ez zegoen halakoetarako espazio askerik. Guk etxean bizi izan dugu; guk balio batzuk jaso ditugu etxean, horiek ez ditugu ezkutatu, kanporatu ditugu, oso sinistuta gure hizkuntzarekin eta gure kulturarekin. Baina horrek izan zituen ondorioak. Parrandara joan, eta Ekaitzi [anaiari] esatea: «Oso bertsolari ona zara, baina gure herrira ez zara inoiz etorriko kantatzera». Hori oso gogorra da.
JAUREGI: Nola liteke pertsona bat zuk bezala ez pentsatzeagatik horrela baztertzea?
GOIKOETXEA: Zuk hartzen duzu jarrera bat, eta jarrera horrek ondorio batzuk ditu. Mehatxurik eta halakorik ez, oso errespetatuak sentitu gara, baina bazeuden zera batzuk itoaraz zaitzaketenak. Zer, eta orain dela 25 urte egiteagatik gaur egun indarkeriaren eta terrorismoaren aurrean oso orokortuta eta barneratuta dauden aldarrikapenak.
Orain, Basarri Bertsopaper Saria eman diote, hain zuzen memoriari jarritako bertsoengatik.
GOIKOETXEA: Pausoak ezinbestean eman behar dira aurrera, atzera begiratu eta kateatzeak ez du ezertarako balio. Mina eragingo lidake, adibidez, Ekaitzen ahotsa urte haietan isildua izan balitz; baina Ekaitzek orduan bere askatasunetik jarrera eta konpromiso argi bat adieraztea erabaki zuen, urte hauetan hala adierazi du eta egun adierazten jarraitzen du; orain gutxi lortu duen saria horren adibide. Zer eta nola esan duen. Babes eta atxikimendu handia eta plurala jaso duen diskurtso eta mezu bat da. Horren atzean urtetako lanketa eta konpromiso iraunkorra dago. Orain eta hemen sekulako poza eragiten du horrek; memoriaren azterketa serio batek orainean eta etorkizunean jendarte ederrago bat egiteko balio behar digu.
MEMORIA, PLAZARA
Bilatzen duzu «Maria Jauregi» sarean, eta gehien agertzen dena da: «-ren alaba». Pisatzen dizu horrek?
JAUREGI: Egia da mundu guztiak biktima gisa tratatzen zaituela; ohitu egiten zara. Niri ez zait gustatzen; beti esaten dut ni ez naizela biktima, baina jendearentzako biktimak gara. Lotsatia naiz, kosta egiten zait hitz egitea. Ez naiz sekula komunikabideetan atera; omenaldietara prentsa zetorrenean, ni ezkutatu egiten nintzen. Lagun kazetari batek [Radio Euskadiko Dani Alvarezek] denbora zeraman atzetik, «ea, Maria», eta konbentzitu ninduen. Elkarrizketa hartatik aurrera, ez dakit, barruan neukana askatu nuen.
Harrezkero, plaza publikoan leku bat hartu duzu. Nola egiten da prozesu hori?
JAUREGI: Sarri aipatu zidan elkarrizketa egiteko. Esaten nion ez nuela nahi. Halako batean, esan zidan ezin niola ezezkorik eman, Haritz Aranbururekin egongo nintzela. Pausoa eman nuen, eta hortik aurrera leku diferenteetatik deitzen hasi ziren.
GOIKOETXEA: Zer zegoen ezezko horren atzean?
JAUREGI: Ez dakit, inoiz ez zait gustatu publikoaren aurrean hitz egitea. Zuk zenioen irakasle izan nahi zenuela; nik argi neukan bakarra zen ez nuela irakasle izan nahi (barreak). Ez nion inoiz neure buruari planteatu atera beharra nuela. Libre sentitu nintzen gero.
Horren atzean ez al zegoen batzuk biktima guztien izenean hitz egiten dutela?
JAUREGI: Beti. Amarekin askotan izan ditut elkarrizketak. Biktimen erabilpenarekin beti kokoteraino. Gogoan daukat [Jose Luis Rodriguez] Zapatero [Espainiako Gobernuko] presidente zenean PPk dinamika bera zuela, eta biktimen elkarte batzuek ere bai; ikusten da eskuinak boterea ez duenean ez duela onartzen. Bere jokatzeko modua da: iraina, gezurra eta biktimen erabilera. Biktima bakoitzak bere pentsamendua dauka, denak ezberdinak gara.
Elkarrizketa haren egunean, erreportaje bat egin zuen BERRIAk Agus Hernan, Garbiñe Biurrun eta Maixabel Lasarekin. Oso harro nabari zitzaion.
JAUREGI: Berak beti animatu nau hitz egitera, badakielako nola pentsatzen dudan. Beti esaten zidan: bada garaia gu apartatu eta jende berria agertzeko.
GOIKOETXEA: Belaunaldi berriak ere badatoz gizartean.
JAUREGI: Belaunaldi berriek beste ikuspuntu bat daukagu, ezberdina, ezberdin izan dugulako; amak eta nik ez dugu berdin bizi izan.
Lehen esan duzue; lehen ez zela hitz egiten gaiaz. Orain, kontatzeko behar bat dago?
JAUREGI: Garrantzitsua da kontatzea zer gertatu den, huts berberak ez egiteko eta berriro ez gertatzeko. Garrantzitsua da bakoitzak bizi izan duen bezala kontatzea. Nik asko ikasten dut besteak entzuten, eta gai izan behar da besteen azalean jartzeko. Beti dago zergatik bat. Orain, indarkeriarik gabe, ETA gabe, prozesu hori errazagoa da.
"Hartzen duzu jarrera bat, eta jarrera horrek ondorio batzuk ditu. Oso errespetatuak sentitu gara, baina bazeuden zera batzuk itoaraz zaitzaketenak"
Irati Goikoetxea
GOIKOETXEA: Nik ez daukat beldurraren kontzientziarik. Ez dut presente izan 2004an, edo 2005ean, honetaz idatzi nahi nuela baina ez zela momentua. Iristen dira Igartza bekarako oinarriak, saiatu nahi dut eta eleberri bat idazteko proiektu bat aurkeztu nahi dut. Eta neure buruari esaten diot: idatzi behar baldin badut, honetaz idatzi nahi dut. Aurretik ez da suertatu. Eta, bestalde, ados: oso garrantzitsua da hau guztia partekatzea, ahots ezberdinak plazaratzea. Ikusten ari da nola sortzen ari diren literatura, antzerki eta ikus-entzunezkoak, eta guztiak dira erreminta egokiak hausnarketa pertsonalerako. Baina ariketa hau dago asko egiteko: elkartu, hitz egin. Nondik hasi hizketaldi bat, horretan ere entrenatu gabe bagaude? Tresna horiek lagungarri dira horretarako. Sortu behar dira espazioak elkarrizketarako.
Nagusiki gizonak izan dira gatazkako protagonistak, baina batez ere emakumeak ari dira memoria lan horretan. Nabari duzue aldagai hori?
GOIKOETXEA: Indarkeriak eta terrorismoak alargun asko utzi ditu, eta alargun horiek memoria bakarrik ez, sekulako transmisio lana egin dute. Emakume horiek hezi dituzte umezurtz geratu diren haurrak, eta kasu gehienetan, oso ondo kudeatu da gorrotorik gabeko transmisio hori. Mendeku goserik gabe.
JAUREGI: Ni ez naiz kontziente lan hori egiten ari garenik. Nire ikuspuntua plazaratzen dut, uste dudalako hori dela bidea.
GOIKOETXEA: Egia da egon direla saiakerak, garai gogorretan gainera: Ahotsak. Emakume talde bat, gai zena elkartzeko. Hor ere bazeuden alderdiak, pentsatzeko moduak, baina bazegoen ahalegin bat hori gainditu eta erdigunean jartzeko jarri behar dena: sufrimendua, begirada humanoa. Emakumeak ziren.
JAUREGI: Beste ekimen oso garrantzitsu bat izan zen Glencree. Zein garrantzitsua den fokuetatik kanpo egiten den lana. Urteak eman zituzten lanean, eta, erabat sendo zegoenean, emaitza bat lortu zutenean plazaratu zuten prozesu guztia. Lehen bileran, bakoitzak ez zekien aldamenean zegoena zein zen. Hori oso aberasgarria izan zen. Konfiantza espazioak sortu behar dira hitz egiteko, eroso sentitu behar zara aldamenekoarekin.
MINAZ
Mina apalduz doa? Ikasten da horrekin bizitzen?
JAUREGI: Bizitzen ikasten da, mina hor dago beti. Hasieratik asko hitz egin dut amarekin, eta horrek lagundu nau. Beti dauzkazu halako momentuak, data hurbiltzen denean. Oroitzapenak datozkizu. Mina hor dago.
Irati, minari buruzko liburu bat da zurea. Esaldi hau jaso duzu: «Cuánto duele que ya no duela» (zenbat min ematen duen jada minik ez emateak).
GOIKOETXEA: Hor badago biktimaren memoria, ahanzturaren itotasuna. Ari nintzen, batez ere, inguruaz: hor sartzen da memoriaren ahanztura. Gizartearen inplikazioaren garrantzia. Ni ez naiz biktima; Mariak eta biktimek hitz egin behar dute, eta guri dagokigu entzutea. Minari mingarri izaten utzi behar zaio; minak hitz egin behar du, hor jarraitu behar du. Zauria itxi dadila. Ezin ditugu biktimak sufritzen izan. Sufrimenduak hor egon behar du, kontua da nola asmatzen dugun, min horren inguruan zer jarrera hartzen dugun. Saiatu behar gara min horiek ez areagotzen, eta ahanzturak, indiferentziak edo enpatia faltak min horiek areagotu ditzake. Biktimak oso abandonatuak izan ditugu, eta hala jarraitzen dute.
JAUREGI: Beste faktore bat: hilketaren urtearen arabera, gizartearen jarrera ezberdina izan da. Gure kasuan, gizartearen zati handi baten elkartasuna sentitu dugu, baina 1980ko hamarkadako biktimek ez dut uste gauza bera pentsatuko dutenik. Askok alde egin behar izan zuten, ez dute babesik izan, ez gizartearenik, ezta instituzioenik ere. Min hori kudeatzeko arazo gehiago dituzte, bakarrik sentitu dira.
Biktima batzuek justizia izan dute, baina gizartearen babesik ez. Beste batzuek izan dute bero hori, baina ez egiarik, ezta justiziarik ere. Ados? Aldatzen ari da hori?
JAUREGI: Gure kasuan, epaiketa bat egon zen, aita hil zutenak kartzela zigorra betetzen ari dira. Gainera, babes hori sentitu dugu gizartearen parte handi baten aldetik. Beste askok ez dakite zer gertatu den. Zauriak ez dira guztiz itxiko, baina itxiz joateko, edozein biktimak egia jakin behar du, eta justizia eduki; beharrezkoa da sendatuz joateko.
GOIKOETXEA: Horretarako, tresnak behar dira. Batzuek erreparaziorik ez dute izan. Badago lan bat egiteko gogoa. Biktima horiek erabat ikusezinak dira.
"Minari mingarri izaten utzi behar zaio; minak hitz egin behar du, hor jarraitu behar du. Zauria itxi dadila. Ezin ditugu biktimak sufritzen izan"
Irati Goikoetxea
Irati, BERRIAn zenioen maiatzean: «Herriak biktimak maite behar ditu». Iruditzen zaizue bakoitzak soilik bere aldekoak maite izan dituela?
GOIKOETXEA: Niri oso gogorrak egiten zaizkit termino horiek: nireak eta zureak. Ez dakit hori maitasuna den; giza eskubideen urraketa larrien aurrean, batekiko maitasuna izatea eta bestearekiko maitasunik ez eta sarri mespretxua adieraztea... Hori oso gogorra egiten zait. Egoera konplexua da, baina, aldi berean, sinplea: giza eskubideen urraketa larri bat dago, eta horren aurrean, badagokigu gizarte gisa jarrera bat hartzea. Maitasun aktiboaz ari naiz. Baina haserre mendiak jarri ditugu aurretik, alderdikeria, interes politikoa... ideologia humanoa atzean eta ezkutuan utzita.
JAUREGI: Niretzat ere sinplea da. Etxean jasotako heziketaren barnean doa: etxean beti giza eskubideak jarri dira oinarrian, eta giza eskubide ororen urraketen aurrean jarrera bera hartu dugu. Herri hau maite baldin badugu, aurrera egin behar dugu, eta onartu den-denak ezberdinak garela. Denon artean ikasi behar dugu elkarrekin bizitzen. Garrantzitsua da enpatia.
Nola irudikatzen duzue herri hau hamar urte barru?
JAUREGI: Baikorra naiz. Aurrera egingo dugu; jarraituko dugu balioak landuz, enpatiaren bitartez, elkarri entzunez. Gutxi entzuten dugu. Eraikiko dugu herri hau, pertsona guztiak hartzen dituen herri bat eraikiz. Bidean goaz.
GOIKOETXEA: Ni ere baikor naiz, aktibotasunez; gauzak ez dira berez etorriko. Inaktibitate handia egon da, aktibatu behar dugu. Orain da momentua, denborari heldu behar diogu: gauzek aurrera egingo dute egiten badugu gauzek aurrera egin dezaten. Belaunaldi bat dator honen guztiaren oso kontziente izan behar duena.
JAUREGI: Belaunaldi horri ezin diogu ardura hori utzi. Erakundeen aldetik emateko dauden pauso asko eman behar dira.
