«Azkeneko 30 urteetan irakurritakoaren ondorioa». Horra zer den Itzultzeko etorri naiz, egilearen beraren hitzetan. Azken urte luzeetan irakurtzen joandakoek utzitako arrastoen eta piztutako hausnarketen bilduma modura aurkeztu du lan berria Felipe Juaristik (Azkoitia, Gipuzkoa, 1957). «Pascal hasi nintzen irakurtzen Unamuno irakurri nuenean; Espinoza hasi nintzen irakurtzen Borgesek oso maite zuelako...». Eta, hala, irakurle gehientsuenak nola, testu batetik bestera eta egile batetik bestera egindako jauziak agerian utziz osatu du lana Juaristik; bata eta bestea irakurtzen joan ahala, oharrak eta gogoetak apailatzen aritu da urteetan, eta gaurko egunetara arte «eutsi» diotenak berreskuratu ditu liburuan. «Testu bat irakurtzen duzunean, berehalakoan ez dakizu ondo zer esan nahi duen; denborarekin egiten duzu irakurritakoari buruzko gogoeta, eta hortik abiatuta beste testu bat sortzen duzu, zurea dena, baina besteen esku uzten duzuna».
Zeharka, hamaika idazle eta pentsalariren testuak datoz liburuan, eta horiekin izandako nolabaiteko elkarrizketa da Juaristik eman duena. Hala jardutea beretzat «psikoanalisi ariketa bat» ere izan dela aipatu du; finean, edozein gogoeta «norberak bere buruarekin egiten duen galdera-erantzun ariketa bat» delakoan. Sigmund Freud eta Jacques Lacan aipatu ditu hartara lehen izenen artean, eta haien obra luzetik batik bat «malenkoniari» eta «doluari» idatzitakoak baliatu dituela zehaztu.
Sarrera laburrak dira gehienak, eta horien artean errepikatzen diren beste zenbait gai ere—«unibertsalak direnak, baina niretzat oso kezkagarriak»— aurreratu ditu Juaritstik, egile bati lotuta kasu batzuetan. Gabriel Aresti poesiaren eta egiaren arteko erlazioari, esaterako; edo Johann Wolfgang von Goethe poesiaren eta zintzotasunaren artekoari. Juaristi: «Egia asko dago, eta nik ez dakit oraindik esaten egia zer den, bakoitzak berea edukiko du, baina zintzotasuna besterik da; zintzotasuna da nor bere kontzientziarekin adostasun minimo batera heltzea».
Eta azpimarra arduratzen duen beste gai bati: literaturaren eta idazleen bizitzen arteko harremanari. «Idazle bati zer eskatu behar zaio, idazle ona izateaz aparte? Gizon edo emakume ona izatea, gure parametroen arabera? Gaur egun eztabaida literarioetan gehiago eztabaidatzen da idazlearen bizitza pribatuaz idazten duenaz baino».
«Galtzaileen begirada»
Friedrich Nietzsche, Theodor W. Adorno, Walter Benjamin... Autoreak eta haiei lotutako pasadizoak izan ditu egileak ahotan lanaren aurkezpenean. Eta pentsalariekin batera, poetak. Juaristirentzat, «XX. mendea ulertzeko funtsezkoak diren poetak»: Anna Akhmatova, Aresti, Paul Celan, Franz Kafka, Osip Mandelstam, Jon Mirande, Rainer Maria Rilke, Marina Tsvetayeva, Maria Zambrano eta Lizardi bera. «Lizardik, labur esanda, aguantatu egiten du. Bere garaian idatzi zuen idatzi zuena, eta oraindik ere esandakoari eusten dio».
Itzultzeko etorri naiz-en ziurtasunak baino gehiago zalantzak ikusten dituela onartu du egileak, pentsatzeko eta pentsarazteko «norbere buruarekin kritiko» izan behar den ustean: «Dakidana baino gehiago dago ez dakidana. Horregatik ere bada saiakera zatikatua; ziurtasunik ez daukadanez, batetik bestera joan behar dut, osotasun bat antzemateko».
Liburua osorik zeharkatu nahi duen ikuspegia, aldiz, galtzailearena dela azaldu du Juaristik, «literaturaren zein pentsamenduaren historian galtzaile izan diren horien begirada». Benjamini ikasitako ideia bat gogoan hartuta: «Historia idaztekotan, galtzaileen ikuspuntutik idatzi behar zela esaten zuen».
Alde horretan kokatu ditu, Benjamin bezala, aurrez aipatutako beste egileak ere. Mirande bera, besteak beste: «Beste garai batean bizi izan balitz beste modu batera hartuko genukeen, baina bizi izan zen garaian euskaldunok ondo hartu genuen, poeta ona zelako eta bazegoelako halako malditismo bat, eta hor Mirande ondo sartzen zelako. Gaur egungo parametro etiko-moraletan, Mirande da degeneratu bat. Baina bere buruaz beste egin zuen norbait ere bada, sufritu zuen norbait».
«Ezinegon literarioa»
Balea Zuria argitaletxearekin eman du lan berria Juaristik, eta bertako kide Juan Ramon Makusok aipatu duenez, lan hau izango da argitaletxearen saiakera sailari eman nahi dioten literatur kutsuko «benetako ildoa» abiaraziko duena —abenduan abiatu zuten saila, Urrats urratuak. Xabier Lete gogoan lan koralarekin—. Makuso: «Felipe testuarekin etorri zitzaigunean, hasieratik ikusi genuen hemen bota duena, azkenean, bere ibilbide biografiko eta intelektuala dela».
Alfabetoa baliatu du Juaristik gogoeta txatalak apailatzeko; hala, hizki bakoitzak irekitzen du atal berri bat liburuan. Makusoren arabera, idazlearen «ezinegon literarioa agertzeko mapa bat» izan da egitura hori Juaristirentzat. «Egile ezberdinak agertzen dira, eta bere bizitzako mugimendua ere jorratzen da hor. Ez dut esango testamentu literario bat denik, zeren etorriko dira Felipe kitzikatuko duten egile gehiago oraindik, baina hemen jorratu du oso gaztetatik egin duen irakurketa, eta horiei berak gehitutako ekarpena; saiakera hori baita, ekarpena».
