Frantziako bi ikerlarik, Claudie Marcel-Dubois eta Marie Marguerite Pichonnet-Andralek, 1947an Euskal Herrian egin soinu grabaketa guziak entzungai dira Interneten (Didomena.ehess.fr/). Baita 1958an Parisen grabatu zuten bertso finala ere. Euskarazko soinu artxibo joria da, denen eskura jarria, baina kasik osoki ikertu eta aztertzekoa da. Marie Hirigoien Bidart musikologo mugertarrak jadaneko aztertu zituen grabaketa horietako kantuak, tesirako.
Hirigoien Baionako musika kontserbatorioko herri musika eta kantu saileko arduraduna da gaur egun, eta Marcel-Dubois eta Pichonnet-Andral ikerlarien grabaketen berri badu tesi garaitik. Bi ikerlari horiek Parisko Herri Arte eta Ohituren Museoaren kontuko etorri ziren Ipar Euskal Herrira 1947ko irailean, lehenik. Donibane Garazin, Angelun, Arrangoitzen, Baionan, Saran, Garindainen eta Aloze-Ziboze-Onizegainen ibili ziren jende grabatzen. Euskal kantuak, xaxariak, haur kantuak, istorioak grabatu zituzten. Bertso lehiaketa bat ere bai: Donibane Garaziko Garatenea trinketean, 1947ko irailaren 8an. Hauek ziren kantuz aritu ziren bertsolariak: Felix Iriarte, Mattin Treku, Pierre Bordazarre Etxahun Iruri, Ximun Ibarra Zubikoa, Errexil, Meltxor, P. Hiriart et A. Larramendi. Beste izen ezagun franko agertzen dira grabatuen artean: Sauveur Haranburu, Jean Bergara, Telesforo Monzon, Joxe Migel Barandiaran (haize tresna eta eltzagorra), Arnaud Latxaga (txirula) eta Jules Moulier Otxobi. Guti bada guti, emazte batzuk ere grabatu zituzten: Maye Iribarri, Anita Bourdette, Marie-Louise Gavel, Madeleine Barkos eta Marie-Jeanne Etxeberri (Hemen entzun).
Soinu mota orotarik grabatu zuten. Marie Hirigoienek dio orduko etnomusikologiaren joera ageri dela: “Ikusten da etnomusikologiaren lehen urratsak direla. Irrintzinak, pilotan kantatu puntuak, haur kantak, merkatuko oihuak grabatu zituzten”. Kantu anitz ere bai, izan bakarka, izan koruan. Kantuen musikak eta melodiak interes berezia zuten musikologian. “Aski berria da, zeren eta 1900. urteko Erakusketa Unibertsalean, adibidez, hizkuntzak zituzten erakutsi nahi. Horiek dira lehenak izan [Marcel-Dubois eta Pichonnet-Andral bezalakoak] kantuak grabatzen, eta musika aztertzen”.
Ordukoz, gainera, metodoan funtsezkoa zitzaien kantaria bere herrian eta testuinguruan grabatzea. Marcel-Duboisek argiki erran zuen Baionako laguntzaileei igorri gutunetan, Hirigoienek azpimarratu duenez. “Kasu egin behar dugu” erraten zuen ikerlariak; “hartzen baduzu Alozeko kantari bat eta Baionara ekartzen, ez du berdin kantatuko. Guretzat, testuingurua inportantea da”.
Pedagogia materiala xede
Hirigoienek dio anitz badela miatzeko soinu horietan. “Hiru kantu baizik ez nituen aztertu tesirako. Erran nahi du badela alimaleko lana egiteko, bai hizkuntzaren aldetik, bai musika aldetik”.
Ez da horretan gelditzekoa, funtsean, Hirigoien. Giltzaera elkartea sortu dute Makean, eta xedea da pedagogia materiala sortzea euskal kantuak eta musika transmititzeko, “musika heziketa ikasteko euskaraz eta euskal errepertoriotik abiatuz”. Ikasteko metodoak, kultur fitxak, bideoak, soinu grabaketak, denetarik izanen da irakasleen eskuetarat ekarria. Hirigoienek dio Baionako kontserbatorioko ere baliagarri izanen dela, euskal saila garatzeko. “Kontserbatorioan euskal musika sartzeko behar dugu material bat egina presta, euskalduna ez den irakasle batek ere material hori ukan dezan euskal kultura ezagutarazteko”.
Bertsoentzat gauza bera da. Xenpelar zentroak (Villabona, Gipuzkoa), konparazione, Donibane Garaziko 1947ko saioa eta, bereziki, 1958ko Parisko finala ez zituen eskuratuak oraino. Parisko finalean ondoko bertsolariek kantatu zuten: Exahun Iruri, Uztapide, Basarri, Mattin eta Xalbador. Antolatzailea Teodoro Hernandorena izan zen. Hirigoienek Bertsozale Elkarteko ikerketa zentroari utzi dizkio grabaketa horiek, azter ditzaten.
Euskal artxiboak bildu
1900etik orain arteko euskarazko grabaketa guziak leku berean bildurik eta herritarrentzat entzungai ikusi nahi lituzke Hirigoienek egun batez. Tesia egin zuelarik, sekulako gordetze eta digitalizazio lana egin zuen grabaketa zaharrekin —Ximun Haranenak, tartean—. Zaharrenak orain entzungai dira Interneten, eta denak digitalizatuak dira, engoitik. Batzuk oraino ez dira herritarren belarrietara heltzeko gisan emanak —hala nola, Sü Aziakoak—.
“Ximun Haranek, hil aitzin, Jean-Mixel Bedaxagarri erran zion behar zela euskal kantuaren eskola bat sortu”. Xede hori gogoan du Hirigoienek. Eskola ez da sortua, baina euskarazko soinu artxibo guziak bildurik lituzkeen biltegi emankor bat du amets. “Zentro bat, non dena entzungai den; eta bigarren urratsa, ikerketa bultzatzea litzateke”. Bertsozale Elkartearen Xenpelar zentroa eta Mintzola ikerketa alorra eredu zaizkio. “Bertsozale Elkarteak bertsoarekin egin duena kantuarekin egitea litzateke egiazko lana: dokumentazio zentroa, ikerketa, transmisioa anitz lekutan, lehiaketak edo bertso afarien gisakoak biziarazteko eta dokumentazio zentroa elikatzeko; gero ikertzeko. Gurpil zuhur hori sortu behar dugu euskal kantuan”. Euskal Herri osokoa egin daitekeela uste du, eta oraindanik. “Orain da garaia abiadura azkartzeko”.
