Sahararen inguruan hitz egiteko orduan errefuxiatuen kanpalekuak etortzen zitzaizkion burura Maite Ramos irakasleari (Iruñea, 1967). Herri haren historia gainetik ezagutzen zuen; Fronte Polisarioa, gerra edo basamortua, horiek ziren herriarekin erlazionatzen zituen kontzeptuak, baina hori aldatu egin zen Oporrak Bakean proiektuarekin Mendebaldeko Saharako haur bat etxean hartu zuenean. Ramosi saharar herriaren kulturan sakontzeko gogoa piztu zitzaion, eta irakaskuntzarekin zerikusia duen proiektu bat abiatzea erabaki zuen: irakasleak Saharako Kabiak elkartea sortu zuen 2017an, errefuxiatuen kanpalekuetan dauden liburutegiak laguntzeko, eta Nafarroaren eta Sahararen arteko zubia indartzeko asmoz.
Zubiaren alde batetik ateratzen da Ramos, batez ere haurrei bigarren eskuko liburuak eramanez eta irakurzaletasuna kanpalekuetan sustatuz. Lan hori egiteko Bubisher elkartearen lana «ezinbestekoa» dela esan du Ramosek, Espainiako elkarte horren helburu nagusia bost wilaya edo probintziatan liburutegiak eraikitzea baita. Bi elkarteen arteko elkarlana izenetan ere ikus daiteke: bubisher deritzo basamortuko tenperatura beroak zeharkatzen dituen txori txikiari, eta, diotenez, haren etorrerak berri onak ekartzen ditu. Saharan liburutegiei habiak deitzen diete, beraz, bubisherren etxea Saharako Kabietan dago.
Errefuxiatuen kanpalekuetara bigarren eskuko liburuak eraman, tailerrak antolatu eta liburutegiak zaintzen dituzte elkarrekin, baina bien arteko ezberdintasun nagusi bat dago, Ramosen ustez: «Proiektua gustatzen zitzaidan, baina ikusi nuen Nafarroaren ikuspegia falta zela; behar genuen ukitu berezi bat». Nafarroako legendak kanpalekuetara eramaten ditu, eta bueltan sahararren kondairak ekartzen ditu.
Joan-etorriko bidaia
Kondairak eta legendak trukatzeko irakasleak kamishibai izeneko kontamoldea erabiltzen du, jatorri japoniarra duten paperezko antzerkiak. Kanpalekuetako sahararrek ongi ezagutzen duten legenda aukeratu, eta eszena bakoitza banan-banan marrazten dute. Gero, Ramosek Nafarroara ekartzen ditu, eta Iruñeko Iturrama Institutuko ikasleek marrazkiak digitalizatzen dituzte, bertako kondairak ezagutzeaz gain. «Hau oso ongi dago, haien kultura eta legendak ezagutzeko aukera dugulako, eta, gainera, hemengo ikasleek ikasten dute marrazteko orduan erreferentzia ezberdinak erabili behar dituztela. Kondairan abokatu bat agertzen bada, ezin diote gorbata bat jarri», azaldu du elkartearen bozeramaileak.
Kamishibaiek azkeneko bidaia egiten dute kanpalekuetara, eta bertako umeek harriduraz ikusten dute beren marrazkiek izan duten transformazioa, eta gazteleraz eta euskaraz irakurtzen dituzte kondairak.
Kultura trukatzeko prozesua elkartasunean oinarritzen dela esan du Ramosek: «Nik zure hizkuntza eta literatura ezagutu nahi ditut, eta, ezagutza horren truke, nire hizkuntza eta literatura erakutsiko dizkizut. Euskaraz elkartasun hitza daukagu, hitz polita eta aparta kasu honetan». Zubi kultural horretan joan-etorriko bidea egitea da elkartearen helburua, beraz. Gainera, literatura elkarren artean banatuz, berdinen arteko harremana sustatzen dela esan du irakasleak, eta beste eremu batzuetan sor daitezkeen botere harremanak saihesten direla: «Karitatearen arriskua dago; iparraldeko zuri kolonialistek hegoaldeko pobreari janaria ematen diote, eta beste aldera begiratzen dute gero. Ez dut esaten janaririk ez dela eraman behar, baina mamu hori hor dago».
Karitatearen ideia baztertzeko asmoz, sahararrekin elkarlanean aritzen da Ramos. Kamishibaien tailerrak eskaintzen ditu kanpalekuetan, gero bertako irakasleek umeei erakusteko, eta euskaraz dauden kondairak eramaten ditu, sahararrak euskal kulturara hurbiltzeko asmoz.
Traizioa tradizio bihurtuta
Espainiaren mamua da Ramosen kezka nagusia, hamarkada luzez eskua «faltsuki» eskaini diotelako Saharari, eta gero bazter batean utzi: «Gure kide batek esaten du traizioa tradizio bihurtu dela. Ohikoa da Espainiarentzat Saharako herria traizionatzea». Ramosen esanetan, Espainiaren azkeneko traizioa 2022ko martxoan izan zen. Pedro Sanchez Espainiako presidenteak Mohamed VI.a Marokoko erregeari bidali zion eskutitzean adierazi zuen Mendebaldeko Sahara Marokoko eremu autonomo bihurtzearekin ados zegoela. Ramos irakasleak, hori entzun, eta harreran hartu zuen alaba deitu zuen: «Ni oso triste nengoen, baina alabak lasai egoteko esan zidan. Ez zuten deus espero Espainiatik. Gure laguntza espero dute soilik, herritarrena».
Hala ere, Sahararen kultura zabaltzeko, institutuetan tailerrak eskaintzen eta Nafarroako liburutegietan hitzaldiak ematen jarraituko du Ramosek: «Jarduera pila bat egin dugu, eta, horri esker, ikasturte honetan Sahara liburutegietan eta kalean egon da. Kaleratu dugu Sahararen egoera eta kultura». Bihar berriro kalera aterako dute Sahararen auzia, Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoaren 47. urteurrena ospatzeko asmoz 12:30ean elkarretaratzea eginen dutelako Iruñean, Merindadeen plazan.
