Begoña Etaio Ereña (Gasteiz, 1958) liburuen eta apunteen artean bizi da. Hainbat borrokak eman dioten esperientziaz hitz egiten du: etenik gabe, baina beti argi eta koherente. Hurbila eta zorrotza da, ikasteko grina inoiz galdu gabea. Haren ibilbidea estuki lotuta dago emakumeen eskubideen defentsarekin, hezkuntzarekin eta nazioarteko lankidetzarekin. Emakume Kartagileak izendapena jaso du duela gutxi, XIX. mendearen amaieran Gasteizen lanean aritu ziren lehen emakume langileen omenez ematen den aitortza. Harekin hitz egitea berdintasunaren aldeko jardunari eskainitako ibilbide bat berrikustea da.
Frankismo betean jaio zinen, gaur egungoaz oso bestelako egoera batean. Nola gogoratzen dituzu haurtzaroa eta gaztaroa? Feminismoaz hitz egitea ere ezinezkoa izango zen orduan...
Oroitzen naiz, bai. Beti esaten dut: etxean garrantzi handia ematen zitzaion aitak egiten zuen lanari, eta amak egiten zuenari, aldiz, ez. Bost anai-arrebaren artean zaharrena naiz, eta gainerako laurak mutilak dira; oso txikitatik nabaritzen nuen alde hori, bigarren sexua izateko sentimendua.
Legeak ere diskriminatzaileak izango ziren...
Noski, diktadura betean geunden eta. Legeak guztiz diskriminatzaileak ziren. Txikitan, legeak ez nituen ulertzen, baina gizartean zegoen desberdintasuna bai. Gero, Deustuko Unibertsitatean Zuzenbidea ikasten hasi nintzenean, ohartu nintzen arazoa zenbaterainokoa zen: emakumeak gaixo mentaltzat edo adingabetzat jotzen gintuzten Kode Zibilean. Ezin genuen ondasunik erosi edo saldu, lan mota batzuk ezin genituen egin, eta seme-alaben gaineko erabaki legalak gizonezkoek soilik har zitzaketen. Nire aitak, adibidez, modua zuen ni adopzioan emateko amaren baimenik gabe! Orduan ulertu nuen zapalkuntzaren eragina zenbaterainokoa zen arlo juridikoan.
Beraz, Zuzenbidea ikasten ari zinela piztu zitzaizun kontzientzia hori, baina badago bereziki markatu zintuen beste esperientzia edo gertaeraren bat?
1975ean hil zen Franco, eta ikasketetako lehenengo mailan nengoen ni. 1976an sortu zuten Bizkaiko Emakumeen Asanblada, eta han izan nuen lehen harremana mugimendu feministarekin. Benetako eraldaketa izan zen. Hasieratik aldarrikatzen zituzten gaur oinarrizko iruditzen zaizkigun eskubideak: lan berdintasuna, soldata bera, antzutasun planifikazioa... Garai berean gertatu zen Basauriko 11en abortuaren aurkako epaiketa, eta hori ere oso garrantzitsua izan zen niretzat. Orduan oraindik bazeuden emakumeak adulterioagatik, abortatzeagatik eta prostituitzeagatik espetxeratuak.
Benetako trantsiziorik egon al zen?
Ez guztiz. Feministok asko borrokatu ginen Espainiako Konstituzioak gure eskaerak jaso zitzan, baina entzungor egin zuten. Familia tradizionalaren ereduan oinarrituta zegoen hura ere, eta egiazko berdintasunik ez zuen jasotzen. Gizon talde batek egin zuen konstituzio hura. Egia da lege frankistak desagertzen hasi zirela eta aurrerapauso formal batzuk izan zirela —ezkontza zibila, dibortzioa...—, baina egiazko berdintasuna oso urrun zegoen oraindik.
«Feministok asko borrokatu ginen Espainiako Konstituzioak gure eskaerak jaso zitzan, baina entzungor egin zuten»
1980ko eta 1990eko hamarkadetan, desgaitasunen bat zuen jendea eta bazterkeria arriskuan zeuden emakumeak laguntzen aritu zinen. Zer ikasi zenuen garai hartan?
1980ko hamarkadan, desgaitasun intelektuala zuen jendearekin aritu nintzen, eta 1990etik aurrera, emakume ijitoekin, prostituzioan aritutakoekin eta droga mendekotasuna zutenekin. Garai aberasgarria izan zen. Oso presente zegoen emakumeak ahalduntzeko beharra, nahiz eta hitz hori ez erabili orduan. Ikasi nuen ez zela nahikoa banakako laguntza ematea, beharrezkoa zela ahalduntze kolektiboa sustatzea. Guztioi eragiten zigun zapalkuntza berak: emakume izatearen ondoriozkoak.
Garapenerako lankidetzako arloan ere lan egin zenuen, Gasteizko Udalean. Nola txertatu zenuen ikuspegi feminista han?
Esperientzia oso aberasgarria izan zen. Jose Angel Cuerda alkate zela, udalaren aurrekontuaren %0,7 baino gehiago jartzen zen lankidetzarako, %1erainokoa. Genero berdintasunaren ikuspegia txertatzen lehenak izan ginen. Horrek esan nahi zuen ez zela nahikoa emakumeen egoera hobetzea: haien posizioa ere hobetu behar zen. Adibidez, ur putzu bat eraikitzeko proiektua egiten bagenuen, ez zen nahikoa haien lana erraztea; emakumeek proiektuaren kudeaketan parte hartu behar zuten. Hori izan zen gure ekarpen nagusia.
Aldi berean, zenbait talde feministatako kide aktiboa izan zara beti. Maria de Maeztu foro feministan ibili zinen.
Lidergo partekatuan oinarritutako esparru bat da foroa, emakumeen arteko ikaskuntza etengabea sustatzen duena. Mundu osoko emakumeekin egin dugu lan, baita Afganistangoekin ere, talibanen garaian. Esperientzia izugarri aberasgarria izan da.
Zure ustez, Euskal Herriko mugimendu feministak zer ekarpen egin dio mugimendu feministari, oro har?
Euskal Herriko feminismoak ibilbide oso sendoa izan du. Garai batean eztabaida handia izan zen: erakundeekin lan egin ala ez. 1980ko hamarkadan, adibidez, Emakunde sortzeko presioa egin genuen; 1988an sortu zen, mugimendu feministaren eskariei esker. Gure rola beti izan da erakundeen lana zaintzea eta haiei exijentziak egitea. Guk apustu egin genuen barrutik eragitearen alde, baina autonomia galdu gabe.
Azken urteotan, herrietako mugimendu feministek kritikak egin dizkiote Emakunderi. Nola ikusten duzu?
Emakundek zenbait gauza garrantzitsu lortu ditu, gorabehera batzuk izan arren. Hala ere, indarra galdu du, batez ere Lehendakaritzatik kendu eta sail sektorialago batean sartu zutenean; horrek asko kentzen dio sinbolikoki. Hala ere, uste dut erakundeetan egotea beharrezkoa dela.
Beti izan zara prestakuntza feministaren defendatzaile sutsua. Horren adibide dira zure irakurle taldeak: 2013an sortu zenuen La Hora Violeta klub feminista. Beharrezkoa al da prestakuntza?
Ezinbestekoa. Uste dut ondarea transmititzeko orduan huts egin dugula. Gazte asko gauza berri bat balitz bezala hurbiltzen dira feminismora, eta ez dakite mendeetan borrokatu garela. Gure historiaren berri ez badugu, ezin jakin nondik gatozen eta nora goazen. Irakurle taldeetan argi ikusten da hori: gazteek mundu berri bat deskubritzen dute, eta nagusiagoek berriz topo egiten dute beren historiarekin. Eskolan ez da emakumeen historia irakasten, eta horrek gizarte osoa pobretzen du kulturalki.
Norbaitek feminismoaren gaineko jakintzan sakondu nahi badu, zer liburu gomendatuko zenioke?
Dudarik gabe, Nuria Varelaren Feminismo para principiantes [Feminismoa hasiberrientzat]. Hasiera bikaina da mugimendu feministaren historia eta gaur egungo aldarrikapenak ulertzeko.
Eta zer liburuk markatu zaitu zu?
Asko dira, baina, bat aipatzekotan, Nell Leyshonen Esnearen kolorekoa.
Irakurle taldeak sortu dituzu Arabako landa eremuetan ere. Nabaritzen dituzu aldeak feminismo urbanoaren eta landakoaren artean?
Badaude aldeak, bai. Dena dela, landa eremuan ere badaude ezberdintasunak. Adibidez, Gorbeialdean gazteagoak ziren, eta ikuspegi politikoagoa zuten; Mendialdean, berriz, emakume nagusiagoak ziren, etxekoandreak... Askotarikoa da errealitatea, eta ez nuke orokortuko. Kuadrilla bakoitzak bere izaera eta dinamika propioak ditu.
Duela gutxi jaso duzu Emakume Kartagileak saria; Gasteizko lehen emakume langileak izan ziren kartagileak. Zer esan nahi du zuretzat sari hori jasotzeak?
Poz izugarria izan da. Aitzindari haiek XIX. mendearen amaieratik ari ziren lanean, eta haietako batzuk txikitan ezagutu nituen. Oso hunkigarria izan zen haien izena daraman saria jasotzea, noiz-eta erretiratuta nagoen honetan, gainera. Ez nuen espero, eta bihotzez eskertzen dut.
Uste duzu gaur egun oraindik ere kostatzen dela emakumeen lana aitortzea?
Bai, eta hori da nire kezka handienetako bat. Gizonek soilik kontatu duten historia ez da egiazkoa. Esaten da emakumezko idazle, margolari edo zientzialari gutxi egon direla, baina hori ez da kasualitatea: emakumeei debekatu egin zieten akademietara eta lanbide askotara sartzea. Hala ere, egon dira eta badaude, eta orain ari gara haien lanak berreskuratzen. Oso garrantzitsua da emakumezko erreferenteak izatea; ez da soilik berdintasun kontua, baizik eta baita aberastasun kulturalari dagokiona ere.
«Indarkeria matxista ez da amaituko patriarkatua desagertu arte: hori ez dugu ikusiko ez nik, ez zuk»
Lau hamarkada baino gehiago daramatzazu mugimendu feministan. Nola ikusten duzu gaur egungo mugimendua, bereziki gazteen artean?
Eztabaida gogorrak ikusten ditut —prostituzioarena, adibidez—, eta eztabaidatu beharreko gaiak dira, noski. Baina uste dut batzen gaituena askoz gehiago dela banatzen gaituena baino. Mundu zabaleko olatu erreakzionarioa eta eskuin muturraren gorakada kontuan hartuta, fronte bateratu bat behar dugu. Kezka pizten dit gizonen eta feminismoaren arteko aliantzak sortzeko zailtasunak ere. Benetako aurkakotasuna ez da feministen artekoa, baizik eta berdintasunaren aldekoen eta aurkakoen artekoa. Rita Segato argentinarrak dioenez, indarkeria amaitzeko amaiera eman behar zaio maskulinitatearen mandatuari, eta arrazoi osoa du.
Aitortza ofizialak alde batera utzita, nola gustatuko litzaizuke jendeak zu gogoratzea?
Ez dakit... Harrokeria iruditzen zait horretan pentsatzea. Baina berdintasunaren aldeko borrokan, kate luze bateko katebegi sentitzen naiz. Gure aurretik egon ziren emakume askok gogotik ordaindu zuten —jazarriak izan ziren, barregarri utziak...—. Nire ondoren ere beste katebegi batzuk etortzea espero dut, gero eta kontzientzia handiagoa izatea, eta kontzientzia hori itzulezin bihurtzea.
Urte hauetan guztietan aurrerapausoak eta atzerapausoak ikusi dituzu. Zerk ematen dizu jarraitzeko indarra?
Eusko Jaurlaritzak duela gutxi argitaratu zituen datu batzuk: EAEko emakumeen %57k sexu jazarpena pairatu dute. Ulertu behar dugu patriarkatuan bizi garela, eta dominazio sistema orok indarkeria erabiltzen duela. Indarkeria matxista ez da arazo bakan bat, patriarkatuaren ondorio zuzena baizik. Horregatik, ez dugu pentsatu behar gu zerbait gaizki egiten ari garela. Indarkeria matxista ez da amaituko patriarkatua desagertu arte: hori ez dugu ikusiko ez nik, ez zuk. Baina, ez ikusita ere, horrek ez du esan nahi etsi egin behar dugunik: aitzitik, lanean jarraitu behar dugu etenik gabe. Horrek ematen dit indarra.
Galdera sinple bat, baina erantzuteko zaila... Nola amaitu patriarkatua?
Berriro esango dut: Rita Segatok dioen bezala, maskulinitatearen mandatua amaituta. Hezkuntza errotik aldatu behar da; gizonek beren identitatea ulertzeko modua berrasmatu behar dute, errespetua ez dadin gehiago indarkeriarekin edo nagusitasunarekin lotu. Egoera ez da egun batetik bestera aldatuko, baina hori da bidea.
