Irakurri hemen serie honetako artikulu guztiak
«Belaunaldi bakar batean, meza eta konfesioa ohikoak ziren gizarte batetik praktika erlijiosoak baztertzen dituen gizarte batera pasatu gara». Raul Minguez Blasco EHUko historialariak xehe ikertu du erlijio katolikoaren eta Francoren diktaduraren arteko lotura, bai eta harreman horretan lehen «arrakalak» sorrarazi zituzten faktoreak ere. Eta argi dio: Euskal Herria Europako herrialderik erlijiosoenetako bat izatetik «sekularizazio prozesu azkar batera» igaro da. Hala ere, frankismoaren eta katolizismoaren arteko «totem» horren ondorioak ez direla egun batetik bestera desagertu azpimarratu du.
Gerran bertan hasi zen katolizismoaren eta frankisten arteko lotura, eta diktaduran sendotu. 1937an, Eliza katolikoak Francoren estatu kolpea babestu zuen Espainiako gotzain gehienek sinatutako gutunaren bitartez —estatu kolpea «gurutzada» gisa izendatu zuten—, eta, hala, erregimena sendotzen lagundu zuen, bai Espainian, bai Euskal Herrian. «1940ko eta 1950eko hamarkadetan batez ere, erregimenaren arkitektura morala bilakatu zen katolizismoa, eta frankismoari bere proiektu nazional-katolikoa inposatzea ahalbidetu zion», azaldu du Minguezek.
«Belaunaldi bakar batean, meza eta konfesioa ohikoak ziren gizarte batetik praktika erlijiosoak baztertzen dituen gizarte batera pasatu gara»
RAUL MINGUEZ BLASCO Historialaria
Euskal Herrian, berriz, erlijioaren eta frankismoaren arteko harremanak berezitasun batzuk izan zituela gogora ekarri du Eider de Dios Fernandez EHUko historialariak. Haren esanetan, Hego Euskal Herrian frankismoaren eta erlijio katolikoaren arteko lotura ez zen hain «monolitikoa» izan. Bi datu eman ditu hori azaltzeko: batetik, erlijio katolikoa euskal nazionalismoaren parte izan zela, eta, bestetik, Elizaren barruko mugimendu sozialek eta eliza herrikoi askok erregimenaren aurka egin zutela.
Emakumeek bultzatutako eraldaketa
1950eko hamarkadaren erdialdean agertu ziren lehen arrakalak frankismoaren eta erlijio katolikoaren artean. JOC (Gazte Langileen Kristau Elkartea) eta HOAC (Langileen Ekintza Katolikoaren Anaitasuna) elkarteak jaio ziren Elizaren barruan, eta aise lortu zuten langile mugimenduarekin konektatzea, bereziki Bizkaian eta Gipuzkoan. Hori horrela, erlijioa «justizia soziala eta kontzientzia kritikoa» lantzeko tresna bilakatzen hasi zen.
Minguezek gogora ekarri du Elizaren barruan apaiz abertzaleak frankismoaren aurka agertu izanak ere garrantzi handia izan zuela. Adierazi duenez, 1960an, Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroako 339 abadek Francoren erregimenaren gehiegikeriak salatuz Espainiako gotzainei, Nuntzioari eta Vatikanoko Estatu Idazkaritzari bidalitako gutuna «mugarria» izan zen. «Hortik aurrera, oinarrizko Eliza gero eta gehiago urrundu zen erregimenetik».
Emakumeek ere zeregin erabakigarria izan zuten haustura horretan. De Diosek azaldu duenez, 1950eko hamarkadatik aurrera, Elizak norabide «sozialagoa» hartu zuen, eta prozesu horrekin batera eman zuten emakumeek profesionalizaziorako jauzia: «Etxekoandreen eredu tradizionala gainditu eta eredu aktibo eta independenteago batera igaro ziren».
Prozesu horrek eragin zuzena izan zuen Eliza barruan ere: auzo elkarte, emakume talde eta gazte katolikoen mugimenduetatik abiatuta, emakume askok, karitatea eta otzantasuna alboratu, eta bizitza publikora jauzi egin zuten. «Elizak, nahi gabe, eremu publikoan sartzeko bide bat ireki zien, eta hortik etorri zen emakume askoren kontzientzia soziala. Haiek sozializatu zuten Eliza herritarren artean, eta aldaketa hori gabe ezingo litzateke ulertu frankismoaren osteko gizarte eraldaketa», esplikatu du De Diosek.
Halaber, Vatikanoko II. Kontzilioak (1962-1965) Eliza katolikoa «modernizatzeko» eman zuen pausoak lagundu egin zuen prozesu horretan, Minguezen esanetan. Horren ondorioz, 1960ko hamarkadaren bigarren erdialdean Eliza gero eta gehiago bihurtu zen erregimenaren aurkako ahotsa.
Erlijioarekiko «haustura»
1970eko hamarkada mugarri bat izan zen, hortik aurrera gizartearen sekularizazio prozesua «izugarri azkartu» egin zelako. Minguez: «Beste herrialde batzuek mende erdi behar izan zuten prozesu hori egiteko; hemen, bi hamarkadatan gertatu zen». Zein izan zen horren arrazoia, baina? Minguezek esplikatu du: «Elizaren eta diktaduraren arteko lotura hain estua izan zen, ezen jende askok haustura soziala erlijioarekiko haustura gisa bizi izan baitzuen. Azken batean, erlijio katolikoa ez zen soilik fede kontu bat, boterearen ikur ere bazen».
«Elizak, nahi gabe, eremu publikoan sartzeko bide bat ireki zien, eta hortik etorri zen emakume askoren kontzientzia soziala»
EIDER DE DIOS FERNANDEZ Historialaria
Erlijio katolikotik aldentzeko prozesua, hala ere, ez dela guztiz «homogeneoa» izan uste du De Diosek, gaur-gaurkoz oraindik erlijioak eragin handia baitu gizartearen zenbait esparrutan. «Gure hizkuntzan, ohituretan edota jaietan katolizismoaren aztarna oso presente dago. Kultura katoliko batean bizi izan garen neurrian, ateoa izatea, adibidez, ez da sekula neutroa izango».
Nolanahi ere, gizartea erlijio katolikotik urrunduz joan dela bistaratzen dute azken urteetan egin diren hainbat ikerketa soziologikok. Esaterako, Ikuspegik iaz kaleratutako inkestaren arabera, Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako biztanleen herenak baino gehiago (%35,5) ez dira inolako erlijiorekin identifikatzen; eta, 1997ko datuekin alderatuz gero, fede katolikoak 32,4 puntu egin ditu behera. Datuok ez dira soilik sinesmenaren galera gisa hartu behar, Minguezen irudiko: «Transmisio katea hautsi egin da: gurasoek ez diete seme-alabei erlijioa transmititzen; ez dago derrigortze sozialik».
Azken boladan, baina, erlijio ikurren gorakada bat dagoela ohartarazi dute bi historialariek. «Ez dut esango erlijioaren berpizkunde bat denik, baina badago nolabaiteko itzulera bat, ikur erlijiosoek berriro lortu dutelako ikusgaitasuna, dela musikan, dela zineman, eta batez ere gazteengan du eragina». Fenomeno horren atzean arrazoi bat baino gehiago egon daitezkeela iritzi dio Minguezek, baina batean jarri du arreta: «Ematen du ziurgabetasun garaiotan erlijioak euste moduko bat eskaintzen duela; ez da fede kontua, segurtasuna bilatzeko modu bat baizik».
