Emazteei, hogeita hamar bat urtez, hilabetero heldu zaie hilekoa, izenak dioen bezala. Dela doloreengatik, dela azpiko jantzietan eragin ditzakeen deserosotasunengatik, emazte gehienei gertatu izan zaie hilekoaren amaiera amets izatea; adina aitzina, pentsatzea: «Ea fite gelditzen zaidan, azkenean». Iristen den arte momentu hori non oharkabean bero ukaldiek ordezkatzen dituzten obario eta giltzurrunetako minak, eta baginaren idorteak odol isuriak. Iristen den arte emaztearen gorputzaren ondoko garaia: menopausia.
Baionako ospitalean, aurtengo bedatsean, unitate berezitua ireki dute —eguneko kardiologia eta ginekologia ospitalea— menopausia konplikatuak jasaten dituzten emazteei harrera egiteko eta molde egokian artatzeko. Lea Lugbull unitatearen ginekologo arduradunaren ustez, menopausiaren afera ez da «gehiegi ilundu beharrik ere», zenbait emazteri trabarik batere gabe iragaten baitzaie garaia, baina aitortu du emazte gehienei baietz, eragiten diela: hain zuzen, hilekoa duten emazte guziei heldu zaie menopausia, eta %80ri sintomak agertzen dizkie.
Dudarik gabe mintzatu da Lugbull errateko bero ukaldiak direla «sintomarik hedatuena». Egunean zein gauean iragaten ahal dira: «Paziente batek kontatzen zidan, adibidez, gauetan trenpaturik iratzartzen dela horiengatik, mihiseak eta pijama aldatu behar izateraino; egunez, bestalde, aurpegia gorritzen zaio eta izerdia isurtzen zaio begitartetik; orduan, biziki deseroso dago, eta, hor ere, jantziak aldatu beharrez, noiztenka». Beroaldi horiena da, oro har, gehien agertzen den sintoma, eta egunerokoan gehien eragiten diena menopausia betean diren emazteei.
%80Zenbat emaztek izaten dituzten sintomak menopausia garaian. Sintomarik hedatuena bero ukaldiak dira, baina badira beste batzuk: gernu aparatuko arazoak, gehiagotan pixa egiteko beharra ukaitea, bagina idortzea, sexu harremanetan mina sentitzea, libidoa jaistea, antsietate psikikoak gora egitea, suminkorrago izatea, ohi baino tristeago sentitzea, emozioak gora eta behera aritzea. Beste behin ere, hormona kontua baita menopausiarena.
Baionan sortu duten unitatea nahiko aurrerakoia da: Lugbullek zehaztu duenez, bakarra dago Ipar Euskal Herrian. Tolosan (Okzitania) menopausiaren zentro bat dago, duela hogei bat urte sortu zutena, baina «beharrezkoa» iruditzen zaio Lapurdi kostaldeko eta inguruko pazienteek «zerbitzu hurbilago bat ukaitea».
Hamazazpi zentro Nafarroan
Nafarroan ere menopausia artatzeko diziplina anitzeko zentro berezituak daude: Sexu eta Ugalketa Osasunaren Arretarako Zentroak dira (SUOAZ). Guztira, hamazazpi daude lurralde osoan; bederatzi Iruñerrian eta bana Elizondon, Zangozan, Lizarran, Tuteran, San Adrianen, Etxarri-Aranatzen, Lodosan eta Tafallan. Lehen arretako osasun zentroetan txertatuta daude.
Izaskun Pombo da Iruñerriko SUOAZ zentroen koordinatzailea, baita Nafarroako Unibertsitate Ospitaleko ginekologoa ere. Azaldu duenez, zentro monografiko horien sorrerak onura bat ekarri zuen: modu integralean eskaintzen hasi zen emakumearen sexu eta ugalketari buruzko osasun arta. Zentro horien antzekorik bazegoen lehen ere, baina egungo zerbitzu eskaintzarekin, 2016an eratu ziren.
Erizainak, emaginak, sexu hezitzaileak, psikologoak, ginekologoak eta administrariak daude zentro horietan. «Horiek guztiak osasun zentroetan egoteak errazten du arreta espezializatu hori modu koordinatuan ematea», nabarmendu du Pombok. Izan ere, osasun zentroak betiere «ospitaleak baino eskurago geratzen dira». Banakako kontsultez gain, tailerrak eta hitzaldiak ere egiten dituzte.
Iruñerriko zentro guztietan antzeko zerbitzuak eskaintzen dituzte. Ermitagañako zentroa, ordea, berezia da, bertan sortu baitute menopausiari buruzko kontsulta monografikoa. Ermitagañan, beraz, berrikuntzak jorratzen dituzte, eta irizpideak ezarri, gero beste SUOAZ zentroetan ere aplikatzeko.
Izaskun Pombo ginekologoak azaldu duenez, menopausiari buruzko tailerrak indarra galtzen ari zirela jabetu ziren, eta, horiek suspertzeko asmoz, profesionalen talde bat sortu zen, eta «menopausiari garrantzi handiagoa emateko interesa eta ilusio hori kutsatu zieten inguruko guztiei ere».
Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, bestalde, ez dago menopausia artatzeko unitate berezirik. Lehen arretan antzematen badira arazoak, familia medikuaren eta emaginaren bitartez bideratzen dira espezialistengana.
Ipar eta Hego Euskal Herrian, menopausia zaindu eta artatzeko zerbitzuak ez dira berez sortu, baizik emazteen gorputzaren tabuak emeki-emeki argitara atera diren heinean. Lehen, agian, halako zerbitzu baten beharrik ez zen ikusten, «ez zelako gaia aipatzen», Lugbullen ustez. «Kontsulta batetik bestera, ohartu naiz behar hori ez zela aski adierazia. Galdegiten ez bazaie, pazienteek ez dute berez aipatzen; alta, badakigu sintomengatik sufritzen dutela. Gu, beraz, horretarako hor gara: emazteak entzun eta sintoma horiei ahal bezain ongi erantzuteko».
«Paziente batek kontatzen zidan, adibidez, gauetan trenpaturik iratzartzen dela beroaldiengatik, mihiseak eta pijama aldatu behar izateraino»
LEA LUGBULLBaionako Ospitaleko menopausia unitateko ginekologoa
Lugbullek azpimarratu du pazienteak «zinez kontent» ikusten dituela Baionako unitate berriarekin. Eta uste du geroz eta gehiago aipatzen duten gai bat dela menopausia, «hedabideei esker, adibidez, geroz eta gehiago mediatizatu baita; baita gobernuetan ere». Gaia lantzen dela, hots, baina horrek ez du baitezpada konpontzen emazteei proposatzen ahal zaizkien tratamenduak edo aterabideak; «agian orain arteko zientzialariak gizonak zirelako eta guti inportako baitzitzaien menopausia», ondorioztatu du Lugbullek.
Iritzi berekoa da Izaskun Pombo ginekologoa. Haren iritziz, gizartean ikusgaiagoa da orain menopausia. Orain dela gutxi arte «emakume gehienek isilean pasatu izan dute; orain, ordea, kontzientzia handiagoa dute, eta hasiak dira konturatzen ez dagoela zertaz lotsatu». Ginekologoaren esanetan, etapa horretan ere ondo sentitu nahi dute.
Tratamenduak bai ala ez?
Baionako unitatera sartzen direlarik, lau kontsulta egiten dituzte segidan pazienteek, egun erdian. Hiruzpalau emaztek egin dezakete egun erdi horien betan: elkarrekin, lehenik, tailerra dute dietista batekin, «elkarren artean mintzatzeko aukera ere uzten diena, gorputzaren aldaketa komentatzeko, edo pisua, adibidez»; gero, hezurren erradiografia egiten diete batzuei, baina denei ez; bihotzeko azterketa osoa; eta, azkenik, Lugbull ginekologoarekin hitzordua. Aitzineko astean, gainera, bihotzeko eskanerra eta odol hartzea eginak izan behar ditu pazienteak.
Elementu horiek guztiak eskuan, pazienteei tratamendu egokia proposatzen ahalegintzen da Lugbull, jakinez edozein emazte ez doala prozesu hori egitera, menopausiagatik biziki gaizki direnak edo osasun arriskuak izan ditzaketenak baizik, familiaren medikuntza iraganaren arabera, adibidez.
Ginekologoaren etapara iristean heldu da galdera handia: tratamendu hormonala hartu beharko ote dute? Duela zenbait urte atera zen argitara menopausiaren kontrako tratamenduaren eskandalua, bularreko minbizia ukaiteko arriskua handitzen zuelakoan. Estrogenoak eta progesterona nahasten ditu tratamenduak, bi hormona trantsizio menopausikoari laguntzen diotenak; menopausian, estrogenoa gutxitzen zaio emazteari, eta horrek bihotzekoak eragin ditzake, adibidez.
Lugbullek tratamenduari begirako kezkak ulertzen ditu, baina gibeltasuna hartuz entseatu da mintzatzen: «Beldur handia eman ziguten ikerketak ez ziren oso hedagarriak Frantziako ereduari, ez baitziren erremedio berak, ezta populazio berak ere. Hala ere, tratamendu hormonala da; beraz, zuhur aztertu behar da: ez da jarri behar aurrekariak baldin badira, edo bularreko minbiziaren susmorik baldin bada. Egia da, bularreko minbizia ukaiteko gainarrisku txiki bat egon daiteke, baina hori tratamendua urte luzez hartzen bada; kasuen arabera, gain-arriskua txikia da pazienteei sintomengatik laguntza emateko moduarekin alderatuta».
Paziente baten adibidea hartu du Lugbullek, zeinak ez baitzuen tratamendua gelditu nahi, «nahiz urte anitz ziren jadanik hartzen ari zela»; erran zion arriskua hartzeko prest zegoela, gabe zailtasunekin bailitzateke sintomengatik. «Kalteen eta onuren identifikatzea da erronka, eta inportantea da pazienteak ongi informatzea, halere ez baita edozer tratamendu. Ahal bezain urte guti: hori da ideia».
«Alde batetik, sare sozialetan ikusgaitasuna ematen diote etapa horri, baina kontuz ibili behar da, ez baitakigu ematen dituzten gomendioak fidagarriak diren edo industriaren interesek kutsatutako informazioa den»
IZASKUN POMBOIruñerriko SUOAZ zentroen arduraduna
Iruñerriko SUOAZ zentroen arduradunaren ustez, osasun sisteman gainditzen ari da iraganeko joera, menopausia «patologizatzekoa». «Zentroetara datozkigun emakumeak oro har osasuntsu daude, eta orain egoki tratatzen baditugu, laguntzen ari gara etorkizunean pertsona horiek ere osasuntsu egon daitezen», azaldu du Izaskun Pombok.
Tratamenduari dagokionez, Lugbullek arestian aipatutakoa berretsi du Pombok: ez dago denentzat balio duen errezetarik: «Emakumeak askotarikoak dira, eta modu desberdinetan bizi dute menopausia». Egiazko informazioa izatea da giltzarria. Azken finean, «inork ez du ezagutzen bere gorputza emakumeak berak baino hobeto». Ginekologoak argitu duenez, «irizpidea da ahal dela medikaziorik ez hartzea, baina izan daiteke ondoeza sentitzen duen emakumeak tratamendu mediko batzuekin bere bizi kalitatea hobetzea».
Nolanahi ere, ohartarazi duenez, menopausiaren inguruan industria indartsu bat dago, eta ez dira gutxi emakumeen osasunaren bizkar negozioa egin nahi dutenak: «Alde batetik, sare sozialetan ikusgaitasuna ematen diote etapa horri, baina kontuz ibili behar da, ez baitakigu ematen dituzten gomendioak fidagarriak diren edo industriaren interesek kutsatutako informazioa den». Sintomarik izatekotan osasun zentroetara joatea gomendatzen du Pombok.
Autozainketa: erremedio ona bezain zaila
Medikazioaz gain beste tratamendurik ere erabiltzen ahal dela gogorarazi dute bi ginekologoek. Baionako unitateko arduradunak batzuk aipatu ditu: landare tratamenduak, fisioterapia, tratamendu fisikoak, kirola eta sofrologia. Bide beretik mintzatu da Pombo. Haren esanetan, botikak ez dira arazo guztietarako sendabide, eta, beraz, nork bere burua zaintzea da menopausiaren sintomei aurre egiteko gakoa: dieta eta loa zaintzea, jarduera fisikoa egitea eta indarra lantzea.
Hala ere, SUOAZetako arduradunak adierazi duenez, emakume guztiek ez dute aukera bera beren burua horrela zaintzeko. Dioenez, adin horretan emakume asko ingurukoen zaintzaz arduratu ohi dira, eta apenas duten denborarik beren burua zaintzeko. «Pazienteek esaten digute etxera ailegatzen direnean oso nekatuta daudela, eta ez dutela kirola egiteko ez denborarik, ez gogorik», dio Pombok. Gainera, nekatuta badaude, modu orekatuan elikatzea ere zailagoa zaie. Horri gehitzen badiogu menopausiaren garaian gantza pilatzeko joera dagoela... «Behar dugun arreta jasotzen azkenak gara», aitortu du. Dena dela, indar handia jartzen du mezu honetan: zailtasunak zailtasun, «momentu batzuetan geure burua lehenetsi behar dugu».
«Emakumeok ez ditugu ongi identifikatzen bihotzekoaren sintomak»
Menopausiarekin batera etortzen diren arazoen artean, atal berezi bat merezi du arazo kardiobaskularrak. Lugbullek azaldu duenez, arazo hori adinarekin lotua da, eta menopausiak eragindako aldaketa hormonalak arrisku horiek areagotzen ditu. Hau da: estrogeno gutxiago izanen du menopausian dagoen emazteak, eta estrogeno eskasiak arrisku kardiobaskularra areagotzen du. Izaskun Pombok erantsi duenez, estrogenoak gutxitzearekin batera, «kolesterola eta presio arteriala igotzen dira, gantza sabelean pilatzen da, eta intsulinarekiko erresistentzia murrizten da». Horren ondorioz, garun hodietako istripuak eta bihotzekoak izateko arrisku handiagoa dute emakumeek.
Lugbulli datu bakarra behar zaio egoeraren jatorria azaltzeko: «Jakina da emazteen lehen heriotza kausa gaixotasun kardiobaskularra dela, eta ez dagoela behar bezala bahetuta, hots, gizonetan baino okerrago dagoela bahetuta». Horregatik, bi zatitan pentsatua zuten Baionako unitatea: kardiobaskularra eta ginekologikoa; «tratamendu hormonala manatu nahi bada, adibidez, biak elkarrekin aztertzekoak dira».
Nafarroan ere arreta berezia jarri diote osasun kardiobaskularraren gaiari. Izan ere, iragan irailean egindako jardunaldi batean, Nafarroako 150 profesionalek osasun adar anitzetatik heldu zioten gaiari: ginekologia, osasun mentala, endokrinologia, nutrizioa, kardiologia...
Hala ere, gizartean ez da aski ezaguna menopausiaren eta osasun kardiobaskularraren arteko lotura. «Emakumeok ez gara horretaz jabetzen. Oso arduratuta gaude bularreko minbiziarekin, baina bihotzeko arazoak ez ditugu buruan», nabarmendu du ginekologoak. Datuek diote, ostera, miokardio bihotzekoa duten 65 urtetik beherako emakumeen kopurua handitzen ari dela. Menopausia, beraz, «garai egokia da arriskuaren handitze hori zuzentzen saiatzeko».
«Emakumeok oso arduratuta gaude bularreko minbiziarekin, baina bihotzeko arazoak ez ditugu buruan»
IZASKUN POMBOIruñerriko SUOAZ zentroen arduraduna
Ikerketan ere aurrerapausoak eman behar direla uste du. Inklusio portzentajea oraindik txikia da. Ikerketa eta tratamenduetako entsegu gehienak gizonezkoekin egiten dira. Emakumeen inguruko informazioa oraindik murritza da.
Horretaz gain, ikusi da sintomak ere desberdinak dituztela gizonek eta emakumeek. Eta ospitalera ere beranduago joaten dira emakumeak, sintomak ez dituztelako ongi identifikatzen. «Gizonezkoek dituzten sintomak ezagutzen ditugu, eta ez dira berberak», nabarmendu du. Eta artatzen dituzten osasun profesionalek ere maiz ez dituzte sintomak ongi identifikatzen.
Itxaropenari leihoa zabaldu dio Pombok. Pixkanaka-pixkanaka aurrerapausoak ematen ari dira, eta etorkizunean ikerketa gehiago egitea espero du, baina «paziente bezala, emakume bezala ere, guri dagokigu informazio gehiago izatea eta ez ongi sentitzen bagara ospitalera joatea».
«Ongi dago ikustea ez garela erotu, eta ez dugula zertan ezkutatu»
Hilero antolatzen dituzte SUOAZ zentroetan klimaterioari eta menopausiari buruzko tailerrak. Bi orduz elkartzen dira emakumeak, eta bizitzen ari diren sintomez eta aldaketez solastatzen dira. «Osasun profesionalen aholkuak entzutea baino aberasgarriagoa da egoera berean dauden beste emakume batzuei entzutea; izaten ari diren aldaketak kontatzea, eta nola aurre egiten dieten jakitea», adierazi du Cristina Gomez Iturramako emaginak.
Nolanahi ere, emaginek ere ematen dituzte menopausiaren inguruko oinarrizko jakin beharrekoak. Gomezek esan duenez, menopausia prozesu fisiologiko bat da, naturala, baina aldaketa bortitzak ekartzen ditu, eta, batzuetan, emakumeen bizitza baldintzatzen du. Horregatik, ondo datozkie sintoma horiek arintzeko gomendioak. «Beroaldiak nola kudeatu, sexualitatean izaten diren aldaketen aurrean zer egin, baginaren lehortasuna nola zaindu...», azaldu du emaginak.
Emakume batzuk oso jantzita joaten dira tailerretara, aurretik asko irakurri dutelako gaiaz. Baina beste batzuek informazio falta handia dute. Gomezen hitzetan, kontsultara etorri izan dira batzuk esanez hilekoan eten bat dutela eta ez dakitela zer gertatzen ari zaien. «Beste batzuek umore aldaketa handiak dituzte, sentiberatasuna, eta uste dute zoratzen ari direla», dio barrez. «Guk lasaitu egiten ditugu: 'Ez kezkatu, ez zara erotzen ari; hormonak dantzan dituzu, besterik ez'». Eta tailerretan parte hartu ostean, arinduta joaten dira, besteek ere haien prozesu bera bizitzen ari direla ikusten dutelako.
«Errusiar mendi bat da», laburbildu du Isabel Nabarlazek, irribarrez. 53 urteko iruindar horrek zenbait hilabete daramatza Iturramako SUOAZeko tailerretan parte hartzen, ginekologoak aholkatuta. Gaurdaino ez da erabakiaz damu. «Urte hasieran, hilekoa desagertu zitzaidan, eta, ia aldi berean agertu ziren lehen sintomak: beroaldiak, insomnioa, artikulazioetako mina... Ginekologoaren kontsultara jo nuen, eta hark azaldu zidan perimenopausia prozesu betean nagoela, eta interesgarria izan zitekeela tailerretan parte hartzea».
Menopausiak emakume guztiak berdintzen ditu. Ikasketak, adina, jatorria, egoera ekonomikoa... desberdintasun guztiak lausotzen dira tailerretan. «Azken finean, emakume guzti-guztioi eragiten digu». 45 eta 55 urte bitartekoak dira gehienak, baina «40 ingurukoren bat ere izan dugu; menopausia goiztiarra dute horiek», azaldu du Gomezek.
«Uste dut ni naizela zaharrenetako bat», zehaztu du Nabarlazek. Harentzat, «oso aberasgarria» izan da adin, jatorri eta egoera askotariko emakumeekin elkartzea eta esperientziak partekatzea. «Ahizpatasuna», hitz horrekin definitu du tailerretan bizitakoa: «Giro lasaian aritzea, hizketa goxoan, atsegina izateaz gain, oso interesgarria da. Asko ikasten da, emakume bakoitzak bere erara bizi baititu menopausia eta perimenopausia, eta ongi dago ikustea gertatzen zaiguna prozesu natural bat dela, ez garela erotu, eta ez dugula zertan ezkutatu».
Tailerretan, zenbait ertzetatik heltzen diote gaiari: «Lehenik eta behin, ikuspuntu medikotik azaldu ziguten menopausia: zer den, zeintzuk diren faseak, zein sintomatologia... Ongi dago hori, dena dakigula uste dugun arren ez baita hala izaten», azaldu du Nabarlazek: «Horren ostean, eskura ditugun tresnak eta baliabideak eskaini zizkiguten, sintomak arintzeko eta gure osasuna zaintzeko». Besteak beste, osasun ohitura egokiak aholkatzen dizkiete: kolesterola igoko zaiela eta gantza pilatuko dutela jakinda, elikadura egokia eta jarduera fisikoa gomendatzen diete; hezur masa galduko dutela jakinda, indarra lantzeko ariketak aholkatzen dizkiete; baginaren lehortasuna tratatzeko gomendioak ere ematen dizkiete.
Sare sozialen kontsumismoa
Gomez emaginak ohartarazi du sare sozialetan kontsumismoa bultzatzen dutela. «Instagramen sartzen zara, eta nutrizionista batengana joan behar duzula esaten dizute, prestatzaile fisiko berezi batengana joatea gomendatzen dizute... Tira, ez duzu hori guztia behar». Gehigarri dietetikoei dagokienez, Gomezen iritziz, «badira kasu jakin batzuetan lagungarri izan daitezkeenak, baina normalean, elikadura orekatua izanez gero, ez da besterik behar».
Nabarlazek aitortu du gustuko duela klimaterioaren eta menopausiaren inguruan informatzea eta zenbait medikuren bideoak ikusten dituela, baina argi du sare sozialetan ezinbestekoa dela garia eta lastoa bereiztea: «Sareetan denetarik dago: jende serioa, eta edozein ergelkeria saltzen dizutenak. Ongi aukeratu behar da. Dena den, niretzat oso inportantea da formakuntza. Gure belaunaldiko emakumeok badugu aukera on bat, gure amek eta amatxiek izan ez zutena, ikasteko eta prozesu honen aurrean prestatuago egoteko».
Zorionez, menopausiaz gehiago hitz egiten hasi da, baina oraindik lan handia dago egiteko. «Emakumearen sexu osasunarekin lotutako prozesu guztiak beti izan dira tabu: hilerokoa, sexualitatea, sexu desioa eta menopausia ere bai». Cristina Gomezen esanetan, oraindik desinformazio handia dago. «Ez da lehenengo aldia 50-52 urte duten emakumeak etorri izan zaizkigunak kontatzera hilabeteren batean ez dutela hilekoa izan eta ea zer gertatzen zaien...». Bat dator Nabarlaz: «Aurrejuzgu matxista ugari daude. Emakumeok adin batera iritsita deustarako balio ez dugula, adibidez. Horregatik da hain garrantzitsua osasun zerbitzu publikoek halako tailerrak antolatzea, emakumeok tresna, baliabide eta informazio gehiago izan ditzagun eskura».
Nabarlazentzat, bizitzaren fase «oso interesgarria» da menopausiaren ondotik hasten dena: «Geure burua zainduz gero, ederki gozatzeko moduko etapa bat da». Beste andre batzuk, ordea, gazte sentitzen dira eta kosta egiten zaie onartzea menopausiara iritsi zaiela. «Guk esaten diegu: 'Bizitzan oraindik gauza asko egiteko denbora duzue, baina umeak eduki, ez'». Gomezek argi utzi du: «Ugaltzeko garaia amaitzen da, ez bizitza».
