Pikatxoi askoren memoriak

Gerran 1937tik aurrera atxilotuak, kontzentrazio eremuetara eraman eta sailkatuak. Batzuk epaile militarren aurretik pasarazi zituzten; beste batzuk, desafecto abizena erantsi —erregimenaren kontrakoa— eta lan batailoiak osatzera bidali zituzten. Halaxe aritu ziren milaka eta milaka pertsona 36ko gerrak txikitutako azpiegiturak eta herriak konpontzen, Francoren beharrean arabera lehertzen. 36ko gerra galtzaileei etekin ekonomikoa eta propagandistikoa atera nahi zien erregimenak, eta egitura desberdinen bitartez esplotatu zituen. Langile batailoietan, diziplina batailoietan, soldadu langileen diziplina batailoietan, konponketa batailoietan, kartzela tailerretan... Izenak moldatu zituzten, esklabo lanak bere horretan segitu zuen.

Euskal Herrian, bateko eta besteko esklabo lanetan, 36.736 pertsona zenbatu dituzte oraingoz. Agiriak agertu ahala, kopurua hazten joan da, eta hazten joan daiteke, Fernando Mendiolaren arabera. Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea da, eta El impacto de los trabajos forzados en la economía vasconavarra (1937-1945) lana egina dauka, besteak beste. Urteak daramatza gaia ikertzen. Esclavos del franquismo en el Pirineo liburua (frankismoaren esklabo Pirionioetan, Txalaparta) eman zuen argitara duela zortzi urte, Edurne Beaumontekin batera. Liburuaren haritik etorri ziren esklaboak protagonista hartutako Desafectos dokumentala, ikerketak, erakusketak eta omenaldiak.

Pixkanaka, memoria historikoaren atal ilun hori argitzeko bidea egin dute ikerlariek. Mendiolak, hala ere, egiteko asko dagoela dio. «Oro har, Franco hil osteko trantsizio garaiko memoria politikan dago hutsunearen iturria. Elkarte zibilak eta historialariak izan dira argi gehien egin dutenak». Erakunde publikoen milaka eta milaka agiri oso berandu jarri dira eskuragarri. Eta asko eta asko katalogatu gabe, ezkutatuta, daude oraindik ere. Esklaboon eskulana erabili zuten enpresa pribatuen inguruko berriak, berriz, are ezkutuago daude.

Naval, Babcock Wilcox, Dinamita, Talleres Miravalles, SAPA, Arroako porlan fabrika... hamaika enpresa pribatuk atera zion etekina Francoren esklabo sareari. Bizkaiko hainbat meatze jabe izan ziren aitzindari horretan, herrialdea militar kolpisten esku erori orduko. 1937ko irailean, Meatzari Zirkuluko eta Presoen Kontzentrazio Eremuen Ikuskaritzako ordezkariak bilerak egiten hasi ziren, presoak meatzari lanetan jartzeko. «Alemaniara esportatu nahi zuten frankistek, dibisak lortzeko; eta burdina lortu nahi zuten labe garaietarako eta armagintzarako. Horretarako, meategiak eta lantegiak lanean topera jarri zituzten, gerragatik falta zitzaizkien langileen ordez presoak erabiliz».

Ugazabek beren lantokiak eskaini zituzten; Francok, esklaboak. Langile merkeak ziren haiek, baina produktibitate eskasekoak. «Horregatik, gerra bukatzean jendea bueltatzen hasi zenean, presoak baztertu egin zituzten neurri batean». Gerra ostean, gainera, langile zibilen soldatetan eta eskubideetan murrizketa oso handiak etorri ziren, eta betiko langileak hobetsi zituzten.

Azpiegiturak eta herrilanak

Francoren esklaboak herrilanetara bideratu zituzten batez ere. «Lan militarretan eta zibiletan aritu ziren. Errepideak, aireportuak, muga zaintzeko eta gotortzeko lanak egin zituzten. Herriak berreraikitzen ere aritu ziren». Gernika-Lumo jarri du horren adibide Mendiolak. «Erregimenaren arabera, gorriek txikitu zuten; eta gorriei berreginarazi zien».

Esklabo batailoiek bazuten, izan ere, propagandarako eta zentzatze kolektiborako helburu bat. Infernuko etsai gisa irudikatutako errepublikanoak merezitako zigorra jasotzen ari ziren batailoietan eta kartzeletan, azken batean, eta lan behartuaren bidez beren bekatuak garbitzen ari ziren.

Milaka pikatxoiren lanaren arrastoak zapaltzen ditu gaurko jendeak, milaka pertsonaren izerdi esklaboari esker egiten du bidea. Pikatxoien eta esklaboenkontzientziarik gabe, ordea. Erakunde publikoek badute erantzukizunik horretan, Mendiolaren arabera. Ikerlariek lortutako informazioa gizarteratzeko borondate falta ikusten die. «Esklaboek egindako azpiegitura eta lantoki guztiek seinalizatuta egon behar lukete». Nafarroan, Bidankozeko eta Artesiagako bideak seinalizatuta daude. Maiatzaren 19tik aurrera, baita Oiartzungo Gurutzeko bidea eta Lesakarakoa ere.