«Txerrikumea hil da, txerrikumea hil da». Txinparta baten antzera zabaldu zen albistea. Goizean goiz enteratu ginen. Ez dakit norbaitek esanda edo irratian entzunda. Ez dut gogoratzen. Osteguna zen eta kanpoaldean hotz egiten zuen. Angostoko monasterioan (Araba) geunden, «erretiro espiritualean» edo, pasiotarrek zeukaten —eta oraindik ere daukaten— gogo jardunak egiteko eraikinean. 16 urte baino ez nituen. Hilabete bat geroago 17 beteko nituen. Gazte ginen oso, baina gu —jakina— oso heldu sentitzen ginen.
Han geunden Gasteizko Coras-eko Batxilergoko 6. mailako ikasle talde bat, 40 lagun inguru edo, aste-pasa. Hormonak bor-bor eta gu txor-txor: Franco gora, Franco behera. Angostora eraman gintuzten. Guretzat eten hura aitzakia ederra zen eguneroko errutina apurtzeko, ezkutuan patxarana dastatzeko eta konspiratzen jarraitzeko.
Erretiroa zuzentzen zuen fraidea kopetilun agertu zen jantokiko orduan. Gosaltzeko prest geundela, berretsi zigun albistea: «Franco hil da; gosaria amaitu eta gero, ordu erdiko tartea duzue nahi duzuena egiteko; logelara igotzeko edo kanpora joateko». Gure taldetxoan argi geneukan: txamarra jantzi eta basora jo genuen. Pozez gainezka, barruan kabitu ezinik. Erraietan pilatutako amorruak eztanda egin zuen. Hango harizti, pagadi eta lizardiak gure leherketaren lekuko izan ziren, baita aterpe ere: inoiz kantatu dudan Eusko gudaririk sentikorrena abestu nuen. Angostoko basoa askatasun eremu bilakatu zen. Kalean topatzen ez genuen haize freskoa eta nik, etxean ere, sumatzen ez nuen arnasa, aita Francoren alde borrokatu baitzen gerran. Ama, berriz, haren esanetan beti; isilik, nahiz eta osaba anarkista aitaren aldekoek fusilatua izan.
Biharamunean Gasteizera bueltatu ginen. Alde Zaharretik pasa eta Kutxi kalean, bistan ziren bezperan izandako parrandaren arrastoak: tabernen kanpoaldeak txanpan botila hutsez beterik. Etxean, ordea, giro goibela. Aita urduri, «eta orain zer gertatuko da?», haizeari galdezka. Ama eta anaiak, isilik, neu bezala.
Hiriaren antzaldaketa
1970eko hamarkada mugitua izan zen Gasteizen. Kalean hotz itzela: 1971ko urtarrilean hiriko ur hodien sistema osoa izoztu egin zen, merkurioa minus 18 graduraino ailegatu baitzen. Su epela beste nonbaiten prestatzen ari zen. 25 urteren bueltan hiria erabat antzaldatu zen. 1950ean Arabako hiriburuan 50.257 pertsona bizi ziren. 1975ean, berriz, populazio estimatua 170.870ekoa zen. Hau da biztanleria 3,3z biderkatu zen. Espainiako zonalde askotatik etorri ziren beharginak: Andaluziatik, Extremaduratik, Gaztelatik, Galiziatik, toki guztietatik, baita Deba bailaratik ere. Industria-lurren eskasia zela eta, Eibar eta Elgoibarko hainbat enpresa Betoñu eta Gamarrako poligonoetara mudatu ziren. Eta haiekin batera langile euskaldun franko ere.
1950eko hamarkadan Ignacio Aldecoaren ipuinetan marraztu zen Gasteiz isil eta lasai haren begirada zabaltzen hasi zen. Azpitik sumatzen ziren tentsioak, gabeziak eta isiluneak agertzen hasi ziren: Michelingo langileek greba historikoa egin zuten 1973an. Kaleratzeen aurkako mobilizazioak hiri osora zabaldu ziren. Hiru urte geroago —1976an— piztu zen martxoaren 3ko atari izan ziren. Kaleko manifestazioak kutsu erabat politikoa hartzen ari ziren: «as-ka-tasuna», «dictadura asesina». Eta gu, 16-17 urteko gaztetxoak, ikasle mugimendu klandestinoa antolatzera ausartu ginen non eta Coraseko ikastetxe erlijioso eta faxista hartan.
Talka urteak izan ziren. Nik behintzat horrela gogoratzen ditut. Klandestinitate bikoitza bizitzea tokatu zitzaidan niri. Kalean zein etxean. Euskara ikasten modu sekretuan hasi ginen, Pinto kaleko Manuel Iradier txangolari elkartean (La Manuela).
Ordurako nabarmena zen Gipuzkoatik Bittorixara etorritako ikasleen eragina. 1960ko hondarrean hogeita hamar bat gazte etorri ziren Oñatiko agustindarren apaiztegitik Gasteizera ikasketak egitera. Borborka ari zen hiri bat topatu zuten. Han ziren Pako Eizagirre, Xeberri, Juanjo Uranga eta beste hainbat… Kantaldiak antolatzen zituzten eta euskara ikasteko metodo modernoak. Haiekin ikasi genuen guk. Eizagirrek berak Alea astekarian aitortu duen bezala, «euskara hitz egiten zuen jende gutxi zegoen orduan, baina hitz egiteko gogo izugarria zegoen». Giro hartako semea naiz. Ni eta beste ehunka gazte. Gerora etorri zena ezagutzen duzue: martxoak 3, lehen hauteskundeak, alderdien presentzia, gure arteko ikuspuntu desberdinak, unibertsitatea…
Datorren hilean 67 urte beteko ditut. Orduko Txemaren argazkia daukat aurrean. Jakin-mina duen mutikoa dakusat. Amak beti esaten zidan: «Txikito, baina nondik atera zara zu; galdetu besterik ez duzu egiten 'eta hori zergatik eta bestea zergatik'». Seguru asko horregatik izan naiz kazetari. Orain ez ditut berriak ematen, ezta unibertsitateko eskolak ere. Jakin-mina ez zait baretu, ordea. Horregatik, akaso, oraindik ere kazetari eta ikerlari izango naiz.
Txema Ramirez de la Piscina Martinez (Ibarra, Gipuzkoa, 1958) kazetaria eta Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea izan da ogibidez.1979tik 1989ra Egin egunkarian aritu zen, eta unibertsitatera egin zuen jauzi gero: 1993an lortu zuen doktoretza; Unibasq agentziak irakasle oso akreditatu zuen 2010ean, eta katedradun Espainiako ANECA agentziak (2012). Bere ibilbidean dozenaka artikulu zientifiko argitaratu ditu, eta EITBko eta BERRIAko administrazio kontseiluetako kide izan da.
