«Zigor erantzunak lehenaldira baino ez du begiratzen»

Langraiz bideko justizia errestauratiboan aditu da Roberto Moreno (Bilbo, 1976), eta Donostian izan da justizia errestauratiboari buruzko jardunaldi batean hizketan. Arartekoaren Justizia, Espetxeratu eta Terrorismoaren Biktimen Ataleko koordinatzaileak nabarmendu du garrantzitsua dela zigor judizialaz besteko erantzunak ematea, biktimak, biktimarioak eta gizarteak, gizarte gisa, aurrera egin dezaten, «polarizazioa gaindituz».

Langraiz bidean biktimen eta biktimarioen bilerak egon ziren orain urte batzuk. Gero, eten luze bat egon da. Zertan dira justizia errestauratibo esaten zaion horren ereduko saioak?

Nahiko ekimen berezia izan zen, ETAko kolektiboaren barruko mugimendu politiko bati lotua, talde armatutik kanpo zegoelako. Horrek politikoki baldintzatu zuen esperientzia hori. 2010 eta 2011 artean, dozena bat inguru topaketa egin ziren. Baina 2012an, Mariano Rajoyk, Espainiako presidente izendatua izatean, eten egin zuen bide hori. Langraizkoak bide laburra egin zuen, baina interes handikoa, justizia errestauratiboko adituen ustez. Biktimek eta biktimarioek ibilbide pertsonal luzea egina zuten egindako edo jasandako indarkeriaren aurrean. Delitu larri guztietan gertatzen da aurretik lan handia egin behar izatea bileretara iritsi aurretik. Bukatu zen hura, baina espetxetik kanpora segitu zuten bilera batzuek, Maixabel filmean erakusten denez. Beste batzuek ere bilkurak izan dituzte gerora.

Bitartekaririk gabe?

Bitartekariek boluntario gisa jarraitu dute, konpromisoarengatik.

Gertaera horien berri ematen ibili zara Europan, aditu gisa. Zer etorriko da orain?

Hura bukatuta dago, itxita, baina badirudi beste topaketa batzuk egiteko saio bat badela, eta 2010eko bitartekari talde bera dago hura diseinatzen.

Biktimen eta biktimarioen arteko beste bilera sorta bat egingo da?

Baliteke. Eusko Jaurlaritzak espetxeen gaineko eskumena dauka orain, eta argi esan du justizia errestauratiboa jorratzen hasiko dela. Hasi besterik ez da egin, baina desberdin izango da 2010eko ereduarekin alderatuta. Formakuntza emango zaie presoei, informazioa justizia errestauratiboaren inguruan, eta biktimekin lanean hasiko dira, banan-banan. Preso guztiei eskaini ahal izateko, prozesu luzeagoak izango dira Langraiz bidekoen aldean. Agian elkarrizketak eginez bukatuko dira prozesuak, eta agian ez.

Konfidentzialtasuna aipatzen da horrelako topaketak arrakastatsu izan daitezen. Ari al da baldintza hori betetzen?

Bai, oraingoz. Nik ere ezingo dut askoz gehiago azaldu, barkatuko didazu. Dena den, esan daiteke prozesu bi egingo direla: bata, preso sozialekin egiten ari zena jada, eta, bestea, motibazio politikoko presoekin abiatuko dena.

Maixabel filma aipatu duzu. Inoiz esan duzu filmak ez duela onik egin etorkizuneko saioei begira. Azalduko duzu hori?

Alde onak baditu: justizia errestauratiboa publiko orokorrera heldu da. Filmaren aurretik, Langraizkoekin gertatutakoak Europan oihartzun handiagoa zuen hemen baino. Gizarte bakoitzak bere denborak dauzka indarkeria politikoa dagoenean, eta biktimek eta biktimarioek ere bai. Maixabel filmaz gain, beste lan batzuk egin dira gatazkaz, eta euskal gizartean ematen du badagoela interes bat orain. Bakegintzan beste bide batzuk badaudela erakutsi du filmak, hain zuzen errelatoaren edo memoria politikoaren borroka bete-betean dagoenean.

Eta filmaren alde txarrak?

Desitxuratu egin duela justizia errestauratiboaren irudia. Ezjakintasun handia dago, eta jendeak bakarrik Maixabel-ena ezagutzen du. Gure aitak esaten zidan niri: «Zu horretan sartu zara, baina Maixabel gutxi daude». Bai, Maixabelek [Lasa] ateak zabaldu ditu, eta esan behar da justizia errestauratiboa ez dela guztientzat, baina badela delitu eta gatazka guztientzat. Badago beste modu bat justizia egiteko zigor justiziatik aparte.

Askok esaten dute prozesu horiek ez dutela gaitasun nahikoa justizia egiteko.

Borroka politikotik aparte geratzen da emaitza; hain indartsua da bakoitzak jasotako mina onartzea aurrekoari... Izugarria da azaltzea nola aldatu diren pertsona gisa, bai biktima eta bai biktimarioa. Biktimarioak bere justifikazio politikoa ezbaian jar dezake arlo pertsonal batetik. Eta ez naiz ari bakarrik euskal gatazkaz. Ipar Irlandan ezagutu ditut prozesuak, Italian, Brigada Gorrien kasuan ere bai. Biktima batzuek onartu dute haiek ere indarkeria erabiliko zutela akaso biktimarioen testuinguruan hazi izan balira. Alde biak humanizatzen dira, ez bakarrik biktima.

Egoera politikoak ez al ditu prozesu horiek baldintzatzen?

Justizia errestauratiboak indarra dauka testuinguru politikoa alde batera uzten bada. Ispilu efektuak indar handia dauka. Zer nahi dugu gure seme-alabentzat? Indarkeria zikloek lau belaunaldi irauten dute... Amnesia kolektiboa badago, Espainiako Estatuak ez duelako berea ez den beste errelatorik onartzen, polarizazioak hor segituko du.

Justizia errestauratiboa susmagarri bihurtzen dute askok, beren kontakizunari eragingo diolakoan. Eragiten dio?

Bai, modu itzelean. Pili Zabalak Alfonso Alonsori galdetu zionean ea ez ote den bera terrorismoaren biktima, Alonso isilik geratu zen, eta horrek indar handia dauka. Patria liburua saldu zen errelatoaren oinarri gisa. Hura zen Euskal Herria, batzuen arabera, eta justizia errestauratiboak hautsi egiten du ikuspegi hori. Izan ere, memoria edo errelatoa mila puskatan hautsitako ispilu bat da. Justizia errestauratiboak, mikrotik abiatuta, ahotsa eman die puska horiei, errelato ofizialetatik kanpo. Adibidez, nola bizi dira biktimarioen seme-alabak? Errelato ugari daude; aniztasuna dago. Honek ez dio soluzioa ematen errelato handien borrokari, pertsonei baizik, eta haien bidez, gizarteari.

Aitortu gabeko biktimen arazoari ezin dio erantzun, ordea.

Ez, baina maila pertsonalean bai. Inork ezin dio esan Pili Zabalari terrorismoaren biktima ez denik justizia errestauratiboko prozesu batean. Txikitasunetik desmuntatzen da helburu militarrak edota torturak defendatu dituztenen jarrera. Uste dut zinez siglarik gabeko bakegintza bati izugarri lagundu ahal diola honek guztiak.

Justizia errestauratiboa posible da euskal presoentzat lege antiterrorista indarrean dagoela?

Damutzea, barkamena eskatzea, pertsonak salatzea... Baldintza horiek justizia errestauratiboaren aurkakoak dira. Horregatik ez da egin justizia errestauratibo orokor bat, baizik eta banakoentzako prozesuak. Salbuespen legedi horrek trabatzen du justizia errestauratiboa. Espainiako Auzitegi Nazionala oztopatzen ari da. Esaten dute topaketa bat egon bada biktimaren eta biktimarioaren artean barkamena egon dela, eta ez du zertan horrela izan. Ezin da jakin, ezin diete galdetu bitartekariei. Astakeria juridikoak egiten ari dira salatzeak exijituz, adibidez. Epaile batzuk prozesu jakin batzuetan parte hartu duten ala ez erabiltzen ari dira presoei kartzela onurak ukatzeko, kontuan hartu gabe boluntarioa izan behar duela benetakoa izan dadin eta arrakasta izan dezan.

Prozesua ez bada borondatezkoa, nolako ondorioak egon daitezke biktimentzat eta biktimarioentzat?

Presioak alde biei lapurtzen die beren aukera justizia errestauratiboari begira. Borondatezkoa da bientzat, edo ez da. Leku egoki batean egin behar dira bilerak.

Kartzela da horretarako leku egokia?

Ez, leku zaila da justizia errestauratiborako. Jaurlaritzaren esku egonik errazagoa izan daiteke? Baietz uste dut. Haren bidez akordioak lor daitezke Auzitegi Nazionalarekin, agian. Bitartekariek gelditu egingo dute benetakoa eta segurua ez den edozein prozesu. Aurrez aurrekora iristen direnak izango dira iritsi daitezkeelako.

Zer lor dezake biktimak?

Biktimak zer behar du gehien? Ulertu. Biktimaren eta biktimarioaren artean hari ikusezin bat sortzen da bizitza osorako. Lotuta daude. Biktimario gehienek esaten dute, beren ibilbide luzea egin eta gero, egunero beren biktimen aurpegiekin lokartzen direla eta egunero iratzartzen direla haiekin. Biktimak galdetzen dio bere buruari: «Zergatik niri?». Aurrena, ezin-ulertu fase bat dago; gero, bakardadea eta gorrotoa dator; asko hor geratzen dira. Horiek ez daude prest justizia errestauratiborako. Bere burua erruduntzat ere jotzen dute sarritan. Ezin agurtzea bizitza osorako gelditzen da. Galdera horietako asko soilik biktimarioek erantzun ahal dituzte.

Arlo judizialak biktima batzuei eman die erantzuna, ezta?

Erantzun judizialak biktimarioen modura erabiltzen ditu biktimak, gura duen egia frogatzeko. Biktimek ez badute balio horretarako, alde batera uzten ditu. ETAren biktimek aitortza bat jaso dutela esaten dugu, baina modu kolektiboan izan da; maila pertsonalean ez diete aitortzarik ematen ez badute balio egia bat indartzeko. Gainera, jazarpen sozial bat egon da biktimen kontra. Biktimarioak maila horretan eman dezakeen erantzunak ez du zerikusirik erantzun judizialarekin. Eta erantzun horiek etorkizunera begiratzen dute bide bat urratu nahian, elkarrekin bizi ahal izateko. Zigor erantzunak lehenaldira baino ez du begiratzen.