Kalera ateratzen denean, euskara poltsikoan tolesten du, noiz erabiltzeko zain. Sinetsi nahi ez baduzu ere, zuri ere pasatuko zaizu. Askok isiltasuna nahiago dute eta batzuek bizi estilo bilakatu dute —batzuetan, errentagarria—; hala ere, egunero beren hizkuntza defendatzen dutenak badaude eta, orduan, akusazioak jauzi egiten du: inposizioa, biktimizazioa, eta abar.
Biktima bezala agertzen diren horiek Euskal Herria kanpoko irizpideekin definitu dute mendeetan eta, gero, modernitatearen pulpituetatik, atzeratua edo folklorikoa deitu diote haren zibilizazio proiektuan, hots, nazioan-estatuan, espainolean edo frantsesean, sartzen ez zen guztiari. Ikuspegi finko eta homogeneo horrek gure nazioaren aniztasuna eta dinamismoa baztertu ditu: euskaren eta euskalkien aberastasuna, eta euskaraz hitz egiten ez duten baina kultura eta lurraldea osatzen dituen sarearen parte diren euskaldunak. Euskal identitatearen konplexutasuna irudi folklorizatu edo marjinal batera murriztu da, estatuaren kontrolerako baliagarria; kultura hegemoniko batek behartuta eta asimilatutako pertsona asko baztertuz.
Askok onartzen ez badute ere, kolonialismoak Europan ere zauri sakonak utzi ditu. Euskal Herria bere hizkuntza, memoria eta subiranotasuna menderatzen saiatu den prozesu sistematiko baten helburu izan da. Errealitate hori ukatzeak botereari mesede baino ez dio egiten, neutraltasun faltsu baten atzean ezkutatzen baita eta ezer ez baita konpontzen.
Espainiar eta frantses estatuek eragindako zauriak onartzeak memoria bizi bihurtzen gaitu, gure identitatea esperientzia anitzen bidez —migranteak, arrazializatutak, disidentzia mota guztiekin— eraldatzeko gai dena. Komunean duguna aldarrikatzea —gure erresilientzia— euskal espazioa besteentzat zabaltzea da. Ez da beharrezkoa ozeanoak zeharkatzea kolonialismoaz hitz egiteko. Europan ere herriak isilarazi dira, Europako kontakizunean lekua izateko eskubidea ukatuz. Isildutako desjabetzea bizi izan dugu: aitortza politikoa ukatzen zaigun bitartean identitate hegemonikoetan disolbatzen gaituzte.
Euskalduna ez du bakarrik jatorriak definitzen, baizik eta, komunitatean eraikitzeko erabaki kolektiboak. Gure hizkuntza aldarrikatzea lurraldea zaindu eta bertan bizi direnentzat espazioa zabaltzea da. Identitatea egunerokotasunean eraikitzen da, gure gorputzean, min egiten digun eta defendatzen dugun horren baitan. Ez da nostalgia, itxaropenaren apustua da: ez dugu nazio gisa proiektatzerik izango atzera bakarrik begiratuz. Horregatik, gaur egiten ditugun galderek oraindik izan gaitezkeen horretara bultzatu behar gaituzte: Zer geratzen da euskalduntasunetik, espainiar eta frantses estatuen markoetatik kanpo? Nola birdefinitu dezakegu geure burua ezarritako mugen gainetik?
Galdera horiei erantzutearen helburua ez da bakarrik jasaten dugun diskriminazioa salatzea, baizik eta nazio-estatuan oinarritzen diren kategoriak eta pentsamendu sistemak deseraikitzea. Haien estatu arrazoia —unibertsalismo baztertzailean, zibilizazio ideal homogeneoan eta garapenaren ikuspegi linealean oinarritua— krisian dago. Horren aurrean, eredu moderno/kolonialaren nagusitasuna zalantzan jarriz, zeinak erabakitzen duen zein herrik politikoki existitu behar duen eta zeinek integratu edo desagertu behar duen, espainiar-frantses pribilegioaren irakurketa kritikotik gure eskubideak aldarrikatzeko betebeharra daukagu.
Desajuste horren adibide paregabea Imanol Pradales lehendakariak Jauzia gara dinamika aurkezteko eman zuen diskurtsoa da. Sintoma diagnostikatzen du, baina gaixotasuna izendatzea saihesten du; euskararen erabilera indartzera deitzen du, goraipatzen du —«gero eta gehiago gara»—, baina haren menpeko den sistema zalantzan jarri gabe. Era horretan, hizkuntzaren borroka despolitizatzen du, galdera ideologiko sakonetan sartu gabe, gai tekniko batera mugatzen du; afera ez da euskara hizkuntza minoritarioa izatea, baizik eta gutxietsia dela, hain justu espainiar eta frantses estatuek euskararen aurka aktiboki jarduten dutelako.
Subiranotasuna mugatzen duen erregimen politiko batek baldintzatuta, lehendakaria botere harremanek guztiz zeharkatzen dute. Arazoa kudeaketa instituzionalaren bidez soilik konponduko dela uste du. Kontsentsura deitzen du, gaztelaniaz hitz egiten duenaren pribilegio errealak eta haiek duten nagusitasun linguistikoa zalantzan jarri gabe. Gure isiltasunaren gainetik bizi dira eta haien axolagabekeriak ohitura bihurtu du egoera hau, nazkatuta gaude.
Byung-Chul Han filosofoak dioen bezala, gaur egungo boterea ez da indarrez inposatzen, baizik eta xamurtasunaren bitartez: askatasun bezala aurkezten du borondatezko obedientzia; hautespen indibidual bezala mozorrotutako autoesplotazioa. Espainian Plaza Nagusian garagardoa edateko askatasuna baina ez euskaraz hitz egitekoa. Hemen ere, askatasun bezala aurkezten den kontsentsuan ez dira gure identitatea meneratzen duten marko ideologikoak zalantzan jartzen.
Lehendakariak ez du ezer berririk proposatzen. Haren alderdiak duela hamarkada batzuetatik kudeatzen du higadura —eta aitortu behar da horretan hoberenak direla—. Baina, Han-ek esango lukeen bezala, etorkizuneko narrazio bat falta zaigu, zentzu kolektiboa itzuliko diguna eta biziraupen hutsetik harago proiektatuko gaituena.
Afera ez datza estatu espainiar zein frantsesean espazio gehiago edukitzean edota erosoago sentitzean, baizik eta marko estatala oinarritik zalantzan jartzean. Duintasunez existitzeko eskubidea gauzatzean, mailegatua ez dena. Nor garen birdefinitzea ez da bakarrik sinbolikoa: askapen estrategia bat da. Euskaren etorkizuna —edozein hizkuntza kolonizaturena bezala— ez da kontsentsu teknikoan jokatzen, bai, ordea, hierarkia inposatua desafiatzen duen haustura politiko batean.
Hitza berreskuratzearekin hasten da dena: gure ahotsekin esatea, ez haien kategoriekin. Europan ere kolonialismoaz hitz egin daitekeela ohartu bazara, zorionak. Nazio-estatuen unibertsalismoa neutrala ez dela konturatuko zinen, ego conquiro-aren maskara ikusten hasi zara, Kolonekin hasi eta Macronenganaino doana.
Orduan, kontsentsua deituko diogu gurea ezabatzen duen horri? Edo hasiko al gara gure historia propioa kontatzen?
