Lankidetza estu eta konplizea izan dute Chantal Akerman zinemagileak eta Claire Atherton muntatzaileak (San Frantzisko, AEB, 1963). 1984an elkar ezagutu zutenez gero, hamabost film baino gehiago eta beste horrenbeste instalazio egin zituzten elkarrekin, 2015ean Akerman hil zen arte. Elkarrekin igaro zuten, gainera, zinematik arterako bide askatzailea, D’est (1993) filmetik abiatuta D’est, au bord de la fiction instalazioa (1995) sortu zutenean. 30 urteko harreman horrek utzitako konpromisoarekin eutsi dio Athertonek Akermanen instalazioak zaintzeko ardurari, beste muntaketa lan batzuk egiteaz gainera. Bihar Gasteizko Artium museoan zabalduko duten Chantal Akerman. Irudiari aurre egitea erakusketaren komisarioa da.
Zergatik aurre egin irudiari? Zergatik aurre egin Akermanen irudiei?
Hasteko, Chantalek [Akerman] horrela lan egiten zuelako: irudiei aurre eginez. Horrela begiratzen zion jendeari, horrela filmatzen zuen, horrela egoten zen inguruan zuenarekin, parez pare. Begiratzeko modu horrek espazio bat sortzen du, errespetuzkoa, filmatutako jendearentzat eta ikusleentzat. Ikusleei ez die ezer inposatzen: aurrez aurre begiratzen die.
Posible al da irudiak egitea? Ba al duzu eskubiderik irudiak egiteko? Auzi hori Chantalen lanaren bihotzean dago, eta agian instalazioen sustraietan ere bai, zeren errebelatu egin baitzen lehen instalazioa egin genuenean. Erakusketan, uste dut inportantea dela jendea gonbidatzea Chantalen lanari aurre egitera. Ez du dokumentatzeko asmorik, ez da haren lanen katalogo bat: esperientzia bat izan behar du zeharkatuko duen bakoitzarentzat.
Akermanen lana, oro har, prozesuari dagokio, kontzeptuari baino gehiago: prozesuak dakar errebelazioa. Zeuk ere hala prestatu dituzu instalazioak?
Hain zuzen ere. Gure lan egiteko modua deskribatu behar dugunean —tira, neuk egin behar izaten dut, Chantalek dagoeneko ezin duelako, zoritxarrez—, zera izaten da garrantzitsuena, egin ahala deskubritu behar dugula. Zerbait hastean, ez dakigu nola bukatuko den, eta horrek ematen dio indarra lanari. Instalazioetan, are gehiago, zeren ez baikenuen esplikatu behar izaten zertan ari ginen. Zineman, dosier batean azaldu behar duzu zer esango duzun eta nola. Ez dakit askorik arte munduaz, baina esango nuke gaur egun arte espazioek ere kontzeptu bat behar izaten dutela erakusketa bat sortzeko. Hori ez zen horrela guk lan egiten genuenean, bereziki lehen instalazioetan. Aurreneko aldia zen zinemagile bat zinematik artera igaro zela. Ez dut esan nahi lehengo garaiak hobeak zirenik: bakoitzak bere garaian lan egin behar du. Horregatik nahi dut lan hau bizirik mantendu.
«Erakusketa ez da haren lanen katalogo bat: esperientzia bat izan behar du zeharkatuko duen bakoitzarentzat»
Akermanen filmek eta instalazioek modu berezi batean berenganatzen dute denbora...
Eraikitzera gonbidatzen zaituzte, lan horietako denbora ez baita informazioaren denbora, baizik eta esperientziarena. Ikusleari zerbait erakusterakoan, denbora uzten dio horrekin zerbait egin dezan. Edo ez. Batzuetan, ez duzu ezer egiten, zulo bat besterik ez duzu sentitzen, zain zaude hurrengo planoa noiz iritsiko. Hori bizirik egotea ere bada, sentitu egiten baituzu zain zaudela.
Muntatzean ere, denbora da giltza?
Denborak tentsioa sortzen du, eta tentsioak narrazioa. Sekula ez naiz hasten estruktura bat sortzen gero erritmoa lantzeko. Irudien izaera fisikoa eta organikoa datoz nigana, eta nik erritmo bat ematen diet, arreta bat. Gero etorriko da estruktura, eta ondoren esanahia.
Gaur egunean, injekzio asko daude. Sare sozialetan iritzi laburrak zabaltzera ohituta, jendeak espero du arteak esango digula zer pentsatu behar dugun. Irudiari aurre egin behar diogu, baina ez irudiari bakarrik: munduari aurre egin behar diogu. Mundua horren konplexua izanik, arteak sinplea izan behar ote luke? Zergatik ulertu beharko genuke artelan bat bost segundoan? Neure buruari galdetzen diot hori, jendea ikusten dudanean erakusketetan: kartela irakurri, lanari begiratu bat eman, eta aurrera. Horregatik saiatu naiz informazioa liburuxkan ematen, ez erakusketan.
Akermanen instalazioen arduraduna zara, eta konpromiso handiz lantzen eta erakusten duzu haren obra. Nolakoa da zuretzat harekin lanean jarraitzea?
Hil zenean, erakusketa bat prestatzen ari ginen Londresen. Urrian hil zen, inauguratzeko hilabete falta zela. Hortaz, hil eta egun oso gutxira, Londresera joan behar izan nuen lanean jarraitzera, eta, pieza batzuetan Chantal agertzen zenez, berehala entzun nuen haren ahotsa, ikusi nuen haren gorputza mugitzen, eta jarraitu nuen elkarrekin hasitako prozesuarekin. Ez nuen aukerarik, nolabait esateko. Azken bolada honetan, konturatu naiz erakusketa hura zer garrantzitsua izan zen, zenbat lagundu didan urte hauetan harekin eta hura gabe bizitzen.
Gainera, konpromisoz jarraitzen dut, zuk esan duzun bezala, jendeari pentsatzeko tartea ematen diolako. Chantalen lana zeharo politikoa da, mugimendu bat sortzen du elkarrekin pentsatzeko, nahiz eta denok berdin ez pentsatu. Esango nuke hori dela gaur egin dezakegun gauzarik inportanteena.
«Mundua horren konplexua izanik, arteak sinplea izan behar ote luke? Zergatik ulertu beharko genuke artelan bat bost segundoan?»
Gero eta ezagunagoa da, gainera.
Nik ez dut ikono bilakatu nahi. Berari ere ez zitzaion gustatzen. Bera zen hura konpartitu nahi dut, indartsu eta hauskor, gehiegi babestu gabe, berak ez baitzuen babesten bere burua. Ez ikono, ez estandarte, feminismoaren edo dena delakoaren ikurra balitz bezala. Zeharo politikoa zen, zentzu sakonago batean.
Zinemagile batek urteak igaro ditzake dosierrak egiten, istorioak kontatzen, ideiak saltzen... Irudiak iristen direnerako, hitzak ez al du pisu handiegia? Eragiten dizu lanean?
Film bat finantzatzeko bidea luzea eta zaila da, eta zinemagileak bere proiektua defendatu behar du. Horrek esan nahiko du proiektuari eraso egingo diotela; gauzak planteatzeko modu bitxia da. Bidean desira galtzeko arriskua dago, baina dirua behar dute. Muntatzean, normala da zinemagilea ezinegonak hartuta egotea. Nire lanaren zatirik handiena da hori aparte uztea eta elkarrengan zentratzea: irudia, zinemagilea eta hirurok gaude. Filmak imajinatu gabeko norabait eramaten gaituenean, beti egoten da loturaren bat abiapuntuko desira sakonen batekin. Horregatik gustatzen zait muntatzea: existitzen den zerbaitekin lan egiten duzu, baina proiektua askatu beharra daukazu esan diren hitz guztietatik.
Wang Bing zinemagile bakanaren Man in Black (2023) muntatu zenuen. Orain beste film bat prestatzen ari zarete, ezta? Zer moduz?
Musikaren bidez ezagutu genuen elkar. Filma Wang Xilin konpositoreari buruzkoa zenez, asko hitz egin zidan musikaz. Filmaketako materiala balira bezala aditu nituen haren sinfoniak, oharrak hartzen, eta filmeko elementu bilakatu ziren. Filmean ez zuen musikarik nahi, baina proba egin nuen —bakarrik muntatu behar izaten dut batzuetan, orduan uzten baitiot neure buruari gauzak egiten zergatik galdetu gabe—, eta gustatu zitzaion, ez diolako soilik istorioari laguntzen, ikuslearentzat desafiatzailea delako. Orain beste proiektu batekin gabiltza, ezin dut askorik kontatu. Lotura handiagoa izango du bere lan egiteko ohiko moduarekin; askoz ere gehiago filmatuko du.
Egia da bakana dela, baina Chantal ere bada bakana. Batzuetan sentitzen dut badutela elkarren antza zerbaitetan: hain dute presentzia izugarria filmatzerakoan, ezen eragiten dituzten egoerak ezin baitira sortu beste modu batera. Begiratzeko modua da, aurrez aurre begiratzen dute.
Azken boladan, maiz etorri zara Euskal Herrira; Artium museora ez ezik, Elias Kerejeta zine eskolara ere bai. Zer giro sumatu duzu?
Esperientzia ederra izan da. Donostian egon gabea nintzen, eta eskola deskubrimendu bat izan da; bat egiten dugu zinemaren espirituan. Eskola batek zinema areto bat izate hutsak asko esaten du zinema ulertzeko moduaz: sentitu, jaso, ikusi egin behar da. Artiumen lan egitea zoragarria izan da. Lurraldea gehiago ezagutzeko gogoz nago.
