Analogien labirintoan

Hona hemen literaturaren historiako pasarte gogoangarrietako bat, Marcel Prousten Denbora galduaren bilako-ko lehenengo aleko —Swann-enetik—Combray izeneko zatiko lehenengo partearen amaiera:

«Eta, hala nola gertatzen baita japoniarrak libertitu ohi diren jolas horrekin, portzelanazko katilu bete ur batean paper-zati txikiak bustitzen dituztenean, ordura arte denak berdinak, baina, uretan murgildutakoan, luzatzen, ingeradatzen, koloreztatzen, bereizten direnak, batzuk lore, besteak etxe, bestetzuk pertsonaia jakin eta ezagungarri bihurtuz, halaxe, orain, gure lorategiko lore guztiak eta Swann jaunaren parkekoak, eta Vivonneko nenufareak, eta herriko jendeak oro, eta beraien etxetxoak, eta eliza eta Combray osoa eta beraren aldiri guztiak, tankera eta trinkotasuna hartzen duen oro, hiri eta lorategi, nire te-kikaratik jalgia da».

Dudarik gabe, liburuko pasarte ezagun eta funtsezkoenetakoa da honakoa eta Prousten idazmoldearen adibide bikaina orobat. Gérard Genette literatur teoriko eta kritikariaren esanetan, Prousten prosaren ezaugarri garrantzitsuenetakoa bere izaera metaforikoa —eta ez metonimikoa— da. Hau da, narratzailearen lotura metaforikoei esker egiten duela narrazioak aurrera, eta ez, testu narratibo gehienetan legez, kausa-efektu erlazioaren bidez. Analogia horietan famatuena, ziur asko, ezki-uretan bustitako madalenarena dugu. Marcel narratzaileari madalena busti ondoren ahoan dastatzen duela, txikitan gauza bera egiten zuenekoa etortzen zaio burura, eta honekin, iruditeria pertsonal oso bat, bizitza oso bat, azken batean. Hein batean, madalenaren dastatze hori da Denbora galduaren bila guztiaren motorra, oroitzapen horrek —eta ez, esaterako, istorio katramilatsu batek— ematen diolako kontagaia.

Hona ekarritako testu zatia madalenarena kontatzen den partearen azkeneko esaldia da. Analogia bat baino gehiago topatu daitezke bertan. Japoniarren jolasaren eta te kikaratik narratzaileari iradokitzen zaionaren arteko konparazioa dugu alde batetik; bestetik, madalenaren zaporeak daraman guztia: «gure lorategiko lore guztiak, eta Swann jaunaren parkekoak, eta...». Hori guztia esaldi bakar (eta luze) batean.

Esan bezala, idazketa mota hau da nagusi liburuan. Analogia luzeak, eta maiz, horien barnean beste analogia edo ildo batzuk. Prosa hedakorra da erabat Proustena, ildo nagusi gabekoa ia, eta horretarako hipotaxia —laburbilduz, perpaus konplexu eta mendekoak— erabiltzen du behin eta berriro. Ezagun da euskarak hipotaxia egiteko dituen arazoak, eta, horregatik, seguruenik honako hau da literaturaren historiako euskarara itzultzeko testu zailenetakoa. Lan horretan laguntzeko erlatibozko esaldietan azentu marka erabili du Joxe Austin Arrieta Ugartetxeak. Oker ez banaiz, ez da estreinako aldia hori egiten duena, eta berriki, beste lan batean ere erabili izan da makulua, Luis Berrizbeitiak itzuli zuen J. M. G. Le Clézio-ren Basamortua-n. Aintzat hartzeko aterabidea iruditzen zait; gainontzean, ulergarritasunaren mesedetan, esaldia moztea beste erremediorik geratuko ez litzaigukeelako sarritan. Eta, jakina, Proust esaldiak etengabe moztuz itzultzen baditugu geratzen zaiguna gehiago da Putz.

Hori dela eta, ez da gehiegizka aritzea itzulpen hau euskara eta euskal literaturarentzat historikoa dela esatea; hedabideetan islatzen diren hamaika kanpaina, sari, adierazpen eta ekitaldi baino askoz ere munta handiagokoa. Eguneroko saltsa mediatikotik kanpo egon arren, edo hain justu horregatik, indarrez azpimarratu beharreko lana.