«Prest nengoen nire aita torturatzaile nazkagarri bat zela pentsatzeko eta baita esateko ere, baina gehiegizkoa zitzaidan, antza, ni neu ere, neurri apal batean izan arren, etsai desarmatuen kontrako borrero txiki bat izan nintzela onartzea». Gordin-gordin, hala agertzen du barrua erdibitzen dion zauria Xabier Mendigurenen Borrero txiki bat (Elkar) nobelako protagonistak, Ivanek. 1973. urtean jaio zen, Jaenen (Espainia); haren aitak aurrena guardia zibil sartzea erabaki zuen, ondoren familiarekin Intxaurrondoko (Donostia) kuarteletxera lekualdatzea, eta, helduagoa egin ahala, biografiatik ezabatu nahi eta ezingo duen orbana bihurtuko da hura, Intxaurrondo, Ivanentzat.
Deigarria da liburuaren eskaintza bera: «Ivan guztiei, Ivan apurrei, Ivanik balego». Zer sentsaziorekin sortu duzu pertsonaia? Ivanik egon egongo den ustearekin?
Nik imajinatu egin dut pertsonaia bat, eta izaera bat eman diot, ezaugarri batzuk, pentsaera, zaletasunak, mundu afektibo bat... Nire istorioarentzat behar nuen pertsonaia eta behar nituen ezaugarriak ziren, baina uste dut sinesgarriak direla. Pertsonaia zintzo bat egin nahi izan dut, tokatu zaizkion ezaugarrien arabera bere bizitza aurrera eramaten eta bere kontraesanak kudeatzen saiatzen dena.
Izan duzu eremu zingiratsuan sartzearen sentsaziorik?
Zilegitasun etiko-moralaren aldetik, ez diot ikusi aitzakiarik. Niretzat ardura handiagoa izan da kontatzen dudana sinesgarria izatea. Ez egiazkoak edo egiantzekoak direlako, eraikitako horren barruan sinesgarri direlako baizik. Hori izan da argitaratu aurreko irakurleei pasatzerakoan galdetzen niena, eta baietz esan zidaten, gainditzen zuela hori.
Gatazkari —eta haren barnean, torturari— heldu zenion Oso latza izan da aurreko liburuan ere, Joxe Arregiren kasua ardatz hartuta. Nolabaiteko segidatzat ikusten duzu lan hau?
Badu jarraipen natural bat. Joxe Arregiren heriotzaren historia kontatu eta gero, beste istorio bat egin nuen, oraindik atera ez dena [Morlans auziariburuzkoa da], baina, hartarako dokumentatzen ari nintzela, Intxaurrondoko istorio bat agertu zitzaidan, hango umeekin zerikusia zuena. Garai hartan, fikziorik gabeko nobelak edo kronika literarioak idazten nenbilen, baina, Intxaurrondoko umearen ikuspuntua jorratzeko, eta hori nahi nuen, ez nuen bere bizipenak kontatuko zizkidan inor. Egia esan, bilatuz gero, ez dakit topatuko nukeen; ez nuen egin. Gero, Intereseko zona pelikula ikusi nuenean, esan nuen: «Hor badaude pertsona batzuk horrorearen ondoan bizi direnak, eta bere bizitza normal daramate; ez dira gaiztoak, sadikoak; besterik gabe, beren bizitzaren zirkunstantzia horietara egokitu dira». Horrek animatu ninduen fikziozko nobela bat eraikitzera, pertsonaia baten barruan sartzera, enpatia ariketa bat egitera.
«Borroka armatua praktikatu duen inguru batean, zuk badakizu zure senideak pertsona onak direla, baina egin dituztenak zenbateraino diren onak zalantzan jar daiteke. Pentsatzen dut Intxaurrondon ere antzeko zerbait gertatuko zela»
«Eta nire ama balitz makarroiak ala arroza galdetzera sartu zena tortura-leku hartara?», dio une batean narratzaileak. Halako inguru batean orbanik gabeko espaziorik, pertsonarik izatea posible ote den galdetzen du.
Eta seguru asko ez da posible, baina batzuetan ez ikusia egin behar izaten dugu, denok, pertsonaia honek ere bai. Borroka armatua praktikatu duen inguru batean eta familia batean jarri izan banintz, zuk badakizu zure senideak pertsona onak direla, baina egin dituztenak zenbateraino diren onak zalantzan jar daiteke. Orduan, batzuetan aukeratzen da gehiegi ez pentsatzea, edo ez ikusi egitea, edo jo eta pasa egitea. Pentsatzen dut Intxaurrondon ere antzeko zerbait gertatuko zela.
The Zone of Interest filmak ezkutatuz erakusten du Auschwitzeko izugarrikeria; zuk, baina, zuzenean adierazi duzu Intxaurrondo tortura leku bat izan zela.
Bai. Ariketa ezberdina da. Han ez da ezer erakusten, eta, ikusleak gertatzen ari dena ulertzen badu, hori da aurrez dakielako Auschwitz zer izan zen. Pelikulako begirada oso hotza da, kanpokoa, baina nire ariketa pertsonaia horietako baten barruan sartu eta haren sentimenduak agerian uztea izan da. Ezin du onartu zer den, baina ezin du ukatu ere. Euskal Herritik joatea erabakitzen du orduan. Bueltatu egingo da momentu batean, eta hor gertatuko da liburuaren bukaera. Bada liburuko zati inportante bat; ideologikoki badu bere mamia.
Bai. Ezker abertzaleko militante bat ageri da, zeinak asimetriaz hitz egiten dion Ivani. Hark uste du ezin dela «justiziaz eta bakeaz» hitz egin egungo baldintzetan.
Bai. Momentu honetan, politikoki bizi garen bezala bizi garelako eta egin diren hautuen ondorioz, gauza batzuk ezin dira esan. Ohartzen naiz horretaz, eta onartzen dut. Baina literaturan bai, esan daitezke, eta esan egin nahi nuen: baketze eta adiskidetze garai honek oinarri ustel samarra duela adierazi nahi nuen. Ezin da bestela izan, gauzak gertatu diren bezala gertatu direlako.
«Azken hamar urte hauen testigu ere izan naiz; ikusten dut orain gizartean dauden talkak beste batzuk direla, eta talka horietaz ez dut idatzi, igual da ez dakidalako nola»
Nola uste duzu eragiten dutela une historikoek istorio bat edo beste kontatzeko hautuan? Askotariko biktimak elkartzen ari diren garai bat baita hau, besteak beste.
Nik ez dut hotzean pentsatzen: «Zertaz idatziko dut orain?». Gehienon kasuan, uste dut gaiak hartu egiten gaituela. Nire obra osoa ikusiz gero, agertzen da politika, baina gehiago dira pertsonen arteko harremanak, bikote kontuak. Azkenaldian hauek etorri zaizkit burura, eta ez diot neure buruari mugarik jarri. Nahi nuena idatzi dut, autozentsura gutxirekin. 1964an jaio nintzen; haurtzarotik helduarora markatu nauen eta gaituen giro bat da hemen gertatu dena; orduan, nahi izanda ere, ezin dut alde batera utzi. Blaitu egin nau bizitzan zehar.
Izan liteke, gertakari horien testigu izan ostean, non gauden eta gertatutakoak non geratu diren kezka izatea?
Bai. Ni ez nau motibatzen ezagutu ez dudan giro eta garai batez idazteak. Beti idatzi izan dut orain eta hemen perspektibatik. Baina azken hamar urte hauen testigu ere izan naiz; ikusten dut orain gizartean dauden talkak beste batzuk direla, eta talka horietaz ez dut idatzi, igual da ez dakidalako nola.
Zer talka, esaterako?
Globalizazio ekonomikoak berekin ekarri du giza jendearen lehen baino askoz mugimendu handiagoa, eta emigrazioa askoz biziago daukagu; horrek zenbait kontraesan sortzen ditu. Familian eta bikotean ere harremantzeko moduak aldatzen ari dira, feminismoak ekarri duen kontzientzia aldaketarekin —hori izan da aldaketa oso nabarmena azken urteetan—; lan baldintzen prekarizazio handi samar bat ere ikusten dugu; klima aldaketaren fenomenoak, eta abar. Nik gauza horiek ikusten ditut, irakurtzen dut, pentsatzen dut, baina sortzaile bezala, ez dut sentitzen aportatzeko ezer dudanik hor. Gero, bestalde, adin kontua ere bada. Konturatzen naiz pixka bat erretiradan nagoela. Nik, 30-40 urte nituenean, asko idazten nuen; zutabegile ohikoa izan nintzen, Euskaldunon Egunkaria-n, Argia-n, Jakin-en... Momentu honetan, batetik, ez didate iritzia eskatzen, eta normala da, ze askoz jende gehiago plazaratu da, eta horiei eman behar zaie hitza; baina, bestetik, nik ere ez dut polemiketan parte hartzeko interes berezirik orain.
«Ez datoz garai gozoak atzetik datozenentzat»
Idazlea da bera ere, baina beste hamaika idazleren alboan agertu ohi da maizago Mendiguren, Elkar argitaletxeko editorearen lekuan. Jardunean dabiltzan euskal editoreen artetik, ibilbide luzeenetarikoa du, eta badu kezka azken urteetan euskal liburugintzaren esparruan ikusten ari diren zenbait joeraren inguruan.
Talaia egokia duzu Elkarrekoa euskal literaturan gertatzen ari direnez jabetzeko. Gertatzen ari da bereziki aipagarria zaizun ezer?
Aipatuko dizut zerbait, baina ez dakit oso interesgarria den. Hasi nintzenean, testu asko jasotzen genituen oso euskara maila eskasa zeukatenak; gaur egun, erredakzio aldetik, maila hobea dago batez beste. Hori nabarmena da. Eta jasotzen den original kopurua asko handitu da. Jende askok nahi du idatzi, eta hori oso poztekoa da. Sortzaile asko daude, batzuk kaskarragoak, beste batzuk askoz hobeak, baina badago gogo bat transmititzeko, komunikatzeko, artea egiteko. Hori ez da aldatu. Izatekotan, areagotu egin da.
Baina?
Baina beste alde batetik, ikusten dugu salmenta datuak nahiko apalak direla. Gutxienez hiru krisi gertatu dira aldi batera. Bat da literaturaren eta idazlearen prestigio orokorraren galera. Oro har, liburuak, maila sinbolikoan, kulturaren leku gorena eduki du; gaur esango nuke ezetz. Bestalde, guztion entretenimenduan, zentzu zabalenean, fikzioak leku handi bat dauka, lehen baino handiagoa are, baina ez liburu bidezko irakurketak. Irakurketak eskatzen du beste estimuluetatik isolatu eta testu batekin harreman zuzenean egotea. Hori oso aberatsa da, baina gero eta zailagoa bihurtu da.
«Iruditzen zait euskarak prestigio galera bat izan duela gure artean. Ulertzen ditut zergatiak, ez nabil ezer kritikatzen. Baina horren guztiaren batura da liburuen salmenta apalduz doala»
Eta hirugarren krisia?
Iruditzen zait euskarak prestigio galera bat izan duela gure artean; euskaltzaletasunak, euskararekiko atxikimendu sakonak, euskararekiko militantziaren zentzu bat edukitzeak… horrek guztiak galdu egin du lehen zuen lekua. Ulertzen ditut zergatiak, ez nabil ezer kritikatzen. Baina horren guztiaren batura da liburuen salmenta apalduz doala. Beti egongo dira egile batzuk ondo edo oso ondo saltzen dutenak, baina, batez beste, joera garbia da beheranzkoa, eta horrek denoi eragiten digu: idazle, argitaletxe, liburu denda, inprimategi... Itxaropena itxi da, Donostiako Hontza liburu denda itxiko dute. Argitaletxe berririk ez da sortzen aspaldi. Gaudenok 40 urtetik gorakoak gara: Erein, Pamiela, Txalaparta, Elkar, Susa… Hala ere. Ez dut katastrofista izan nahi. Iruditzen zait istorioak sortzeko eta jasotzeko behar bat badugula gizakiok, eta hori ez da iraungiko. Horren inguruko ofizioak akaso bai.
Larritzekoa iruditzen zaizu salmenten jaitsiera?
Ez da jaitsiera katastrofikoa. Urtetik urtera eman dezagun %5eko beherakada bat dagoela; baina %5 pilatzen baduzu urtez urte... Egoera oso argala da gurea, eta kezkatzekoa. Ez dut soluzio errazik ikusten. Ikusten ditut, gutxienez, aipatu ditudan hiru zera horiek. Euskaldunei horietako bat dagokigu, euskararekiko atxikimenduaren gutxitzea. Baina besteak askoz orokorragoak dira, gure zibilizazioari dagozkionak.
Zorionez [barrez], ni laster jubilatuko naiz, baina atzetik datozenentzat ez datoz garai gozoak arlo honetan, euskaraz eta literaturan aritu nahi dutenentzat. Batzuetan, adinekoek esaten dute «oraingo gazteei dena emana etorri zaie», eta bai zera. Ikustear dago.
