Danele Sarriugarte: «Narratzeko orduan pauso bat atzera egiten saiatu naiz»

Idazlea da Danele Sarriugarte (Elgoibar, Gipuzkoa, 1989), itzultzailea, elkarrizketak egiten ditu Argia-rako, kultur teoria kritikoari buruzko formaedukia podcasta gidatzen du Ibai Atutxarekin, zuzeneko irakurraldiak egiten ditu Miren Narbaiza Mice musikariarekin —Popperra, afterra, utopia emanaldia lehenengo, eta Kaixo, karis gero—, eta zenbait hedabidetarako ere idazten ditu artikuluak, BERRIA tartean. Eta, nolabait, jardun sortzaile eta intelektual horren emaritik eta hara-honako idatzi dituen beste testu batzuetatik eratorrita ondu du bere literatur lan berria orain: beste zerbait (Consonni).

Letra xehez dator izenburua —J Martinaren kantu bati zor dio—, eta letra xehez datoz barruko puska batzuk ere; edo ezabatuta, edo hitzen disposizioarekin jolastuta. Eta gurutzatuta datoz, halaber, protagonistaren bizipen afektiboak eta irakurketa feministak, askotariko ahots, forma eta tonuz landuak. Ohiko nobela bat izan beharrean, «nobela mutante bat» baita. Tarteka, «euskara ez-binarioan» idatzita, eta osorik energia eraldakor batez bildua.

Aurrez enkarguz idatzitako hainbat testu daude beste zerbait-en oinarrian. Nolakoa izan da hortik liburua eraikitzeko lana?

Zera egin dut, forma bat bilatu neukan edukiarentzako, eta eginez joan. Berezia izan da alde horretatik. Alde batetik, enkarguak iritsi ahala, testu horiek idatziz joan nintzen, eta ikusten nuen bazegoela sintonia bat; eta, beste alde batetik, une batetik aurrera liburu bat ere egin nahi izan nuen. Uste nuen testu berriekin egingo nuela hasi eta buka, aurreko bi liburuak bezala [Erraiak (2014) eta Azala erre (2018)], baina, hasi nintzenean, konturatu nintzen testu asko neuzkala pilatuta, eta banituela beste testu batzuk ere liburura begira idatzitakoak, beste zerbait-en ideiarekin ja. Guztia elkarrekin jarri, eta Iratxe Retolazari bidali nion [edizio lanak egin ditu liburuan], eta esan zidan berak ja hor liburua ikusten zuela. Egitura aldaketa bat proposatu zidan, eta hau pentsatu nuen: «A, hori da liburuak behar duena». Ikusten nuen zerbait ez zegoela itxita idatzitako testuetan; enkargu bat egin zidatelako idatzi nituela, baina bazegoela beste zerbait ere.

Adibidez?

Tonu bat, esango nuke. Berriro ahots bat. Sentsazioa dut oso hortik idazten dudala, tonua topatzen dudanean horrek irekitzen didala idazteko bidea. Hasieran pentsatu nuen behin tonua topatuta gauza berriak hasi behar nuela idazten, eta bat-batean konturatu nintzen ezetz. Ez nuela garai hartako gauzak berridazterik nahi, baizik eta material hori ja hor zegoela eta ahal nuela erabili. Liburuak, azkenean, ibilbide bat osatzen du, eta ikusten nuen ibilbide horretako pieza batzuk zirela [idatzitako testuak]. Kronologikoki lan egin nahi nuen gainera, tonu aldaketa bat ere nabaritzen nuelako testu zaharrenetatik berrienetara.

«Ikusten nuen zerbait ez zegoela itxita idatzitako testuetan; enkargu bat egin zidatelako idatzi nituela, baina bazegoela beste zerbait ere»

Liburuaren hasieran jarritako aipu bat da, hain justu, Kate Briggsen hau: «Proiektu berri bakoitzaren hasiera beti zen jarraipen bat».

Bai. Gauza pila bat egon direlako liburu honetara iritsi orduko. Popperra-ren emanaldia oso presente dago niretzat, adibidez. Askotan ibilbideak liburuka ikusten dira, eta Iratxek berak ere esan zuen aurkezpenean: «Ez dut esango zazpi urte igaro direla aurreko liburutik». Nire sentsazioa ere beste bat da. Liburu honek ez du hainbeste ezer hautsi; agian, Popperra-k hautsi zuen gehiago, edo, aurretik, Zirriborroak eta gero proiekturako idatzitako K herria-k.

Hitz batean, «mutazio bat» kontatzen du liburuak. Heteroheziketak utzitako zaurietatik protagonistak askeagoa zaion inguru queer batera egiten duen bidea. Min bat suma daiteke atzean, baina batez ere desira handia dago agerian. Biak izan dira idazketarako motorrak?

[Isiltasun tarte bat] Bai, ez dakit. Pare bat gauza etorri zaizkit. Iratxek aipatzen zuen amorruarekin batera amultsutasuna dagoela, eta izan daiteke. Mina agertzen da, baina poza ere bai; desira, bila jarraitzeko egarria. Beste gauza bat ere egon da niretzat: saiatu naizela narratzeko orduan pauso bat atzera egiten. Batez ere amorruaren zatian. Eta hori niretzat bazen erronka bat. Niretzat, amorrua oso emozio edo afektu potentea da, oso emankorra. Baina amorru edo min horiek sortu dituzten gertaerak beste modu batean kontatu nahi izan ditut. Distantzia pixka bat gehiagorekin. Liburuak egiten duen ibilbidea ere hortik doala uste dut: Etxea eta Amorrua [lehen bi atalak] dira zati astunenak, eta gero datoz Desira, Desjabetzeak, Jabetzeak eta Beste norbait [hurrenkera horretan]. Ibilbide hori bada minak pixka bat kokatuta egotearen erakusle. Energia positiboa duen liburu bat da niretzat.

Izenburuak ere ordezkatzen du bila segitzeko irrika hori.

Bai. J Martinaren kantua ere hori da, ez? «Ikusten dut banaizela miseriatik at bizitzeko gai». Miseria hemen izan daiteke normatibitatea, izan daiteke kanpotik ezarritako espektatiba bat, baldintza batzuk, eta esatea hortik at ere badela bizitzarik eta badela beste zerbait.

«Jende baten existentzia eraso moduan hartzen da. Eta jende baten egote hutsa, mehatxu moduan»

Begirada kritiko zabal batek ere biltzen du liburua. Bestetzat hartzen dena sakonean parekotzat hartu ezina salatzen du, adibidez.

Oso gauza basikoa da, baina hori gertatzen da botere harremanek eragiten duten gauza batzuk esentziek eragiten dituztela pentsatzean. Desberdintasun batzuk botere harremanek eragindakoak direla nabarmena da gauza pila batetan, eta batzuetan jendeak ez du hori ikusi nahi, eta ezin du pentsatu «pertsona hori ni bezalakoa da gauza batzuetan».

Liburuan aipatzen denez, bestetzat eraikitzen den horren gozamen soila aski da beldurra eragiteko.

Jende baten existentzia eraso moduan hartzen da. Eta jende baten egote hutsa, mehatxu moduan. Queer jendearena bai, baina, tira, gure kaleetan askoz nabarmenago beste gorputz batzuena, ez nirea bereziki. Beti susmoarekin erreparatzea jende bati diren hori direlako, eta ez, demagun, kanpo faktore batengatik. Pentsatzea: «Hori egiten badute, guri zerbait eragiteko egiten dute». Eta, ez; sinpleki, hori egiten dute haiei hori gustatzen zaielako. 

«Liburu honetan dauden erregistro guztiak ere badira euskara, eta ni ez noa hori ukatzera»

Lekukotasuna azpiatalean kontatu duzu narratzailearen ibilbide pertsonala: haren jaioterriko giro normatiboa, batik bat. Ahozko erregistro batetik oso gertu, eta elkarrizketaren alde bakarra soilik entzuten dugula. Nolatan?

Oso ondo pasatu dut hori idazten. El vampiro de la colonia Roma liburua ikustean pentsatu nuen: «Ai ama, honek balioko dit zerbaitetarako» [hitzen artean hutsune handiak ditu liburu hark, eta hala ditu Sarriugarterenak ere]. Inguruan izan ditut LGTBI diagnostikoetarako egiten diren bizipen bilketak, nik ere elkarrizketak egiten ditut, eta transkripzioaren zera hori ekartzea interesgarria iruditzen zitzaidan. Elkarrizketa oso presente dago liburuan, irakurketen bitartez baina baita pasarte horietan ere. Nori ari zaion oso irekia utzi dut, baina saiatu naiz agerrarazten konplizitate bat, intimitatearen erregistro bat nahi nuelako. Horrek ematen zidan aukera baita ere beste euskara mota hori, nik ere hitz egiten dudana, idatziz jartzeko.

Liburuan esaten da nobela mutante batean hizkuntzak ere mutatu behar zuela; zehatzago, «euskara ez-binarioa» behar zuela.

Niri esan izan dit jendeak behin edo behin asko harritzen direla zenbat koletilla erabiltzen ditudan, asko esaten ditudala en plan, a saco eta horrelakoak. Eta egia da. Nire hitz egiteko modu bat momentu batean hori izan daiteke, eta diskurtsoarekin dauzkadan beste harreman batzuk idatziz islatzen diren bezala, hori ez. Ez da aldarrikapen bat, baina hori ere hor dago, eta ateratzeko aukera bat izan da.

Uxue Alberdiren ideia bat ekarriz, egileak dio hizkuntza sakon ardaztuz gero hura apurtzeko prest egon behar dugula. Hala egiten duten beste bi lan izan daitezke Miren Amurizaren Pleibak nobela eta Sara Fontanaren Jone, batzuetan filma. Ildo horretan kokatzen duzu beste zerbait-eko hizkuntza lanketa?

Bai. Jone, batzuetan-eko hizkuntzaren lanketa oso gertukoa sentitu nuen, adibidez. Belaunaldi bakoitzak bere ekarpenak egiten ditu, eta, niretzat, ekarpen hau egitea ez da aurrekoena ukatzea. Horregatik euskara ez-binarioarena ere: ez da bat bestearen kontra. Ez da logika binario hori, baizik hau ere bai. Binariotasunak espektro baten barruko bi puntu hartzen ditu, eta kontrakotzat jo, elkarren osagarritzat eta elkarren baztergarritzat, eta nik ez dut horretan sinesten. Uste dut errealitatea ez dela hori, eta presente dago liburuan ere.

Liburu honetan dauden erregistro guztiak ere badira euskara, eta ni ez noa hori ukatzera. Oso jasoak diren testuak intentzio jasoago batekin idatzita daude —iritzietan, adibidez—, baina, islatu nahi baldin badut konfiantzazko kontaketa bat, filtrorik gabeko kontaketa bat, gertuago egongo da hortik. Orain arte nagusitu den paktua izan da hizkuntza normalizatu bat balitz bezala aritzea, egitea denek jakingo balute bezala; eta orain igual beste obra batzuk ari dira esaten agian gertuago egongo garela horrela errealitatea den horretatik. Niretzat, euskara ez da beste edozein hizkuntza baino gehiago, baina ezta gutxiago ere, eta hau ez dator errespetu falta batetik, pentsatzetik gaitasun gutxiago duela. Harremanak eta egoerak islatzea da. Gure errealitatea da.

Liburuak ihes egiten dio formatu konbentzional bati. Nobela mutantearen ideian topatu duzu literaturan ere ezarritako modu batzuei erresistentzia agertzeko bide bat? 

Ez dut behartu neure burua enkajatzera nobela batean edo ez dakit zertan. Momentu batean esan nuen: «Nik egingo dut nik egiteko daukadana eta ja; ez naiz korapilatuko beste batzuen interpretazioei erantzuten». Nik egin zera egin dezaket, nirea aurkeztu, nirea eman, eta jaso nahi duenak jasoko du, eta jaso daiteke hainbat modutan, noski. Hori niretzat liberazio bat izan da, eta uste dut horri esker liburua lasaiago idatzi ahal izan dudala. Ez dakit erresistentzia bat den, baina nire neurrirako liburu bat izan da momentu honetan.

«Momentu batean onartu nion neure buruari nik lan egiteko modu bat daukadala, eta nire idazketa kanala, normalean, gertuko gauzetatik abiatuta zabaltzen dela»

Liburuaren amaiera aldera, irakurtzen ari garen nobela deialdi batera aurkezten du protagonistak, eta bere ibilbideaz hitz egiten du tartean. Aipatzen du jendeak jakin nahi izan duela haren aurreko liburuek bizitza pertsonaletik zenbat duten, eta zuri ere gertatu zaizu hori, azaldu izan duzunez. Gertuko gauzetatik idazteak sortzen duen problematika ikertu izan duzunean, nora heldu izan zara?

Egia esan, utzita daukat pixka bat. Uste dut niretzat luzaroan hau izan zela gatazkatsua: galdera nagusia bihurtu izana zer den egia eta zer gezurra, ea liburukoa ni naizen edo ez, eta horregatik ere ikertu nahi izan dut. Baina momentu batean onartu nion neure buruari nik lan egiteko modu bat daukadala, eta nire idazketa kanala, normalean, gertuko gauzetatik abiatuta zabaltzen dela. Egitekotan, hortik egin dezakedala zerbait. Bai, jarraitzen dut pentsatzen zerbait aurkezten baldin bada nobela bezala eta kanpo agente batek esaten badu, «ez, hori ez da nobela bat», ez dela zure jolasa onartzen ari. Eta ados. Baina zergatik egile batzuei aitortzen zaie eskubidea jolasa proposatzeko eta beste batzuei ez? Ni borroka horretan sartu naiz, eta orain ez dut energia hor ipini nahi. Mekanismo askok operatzen dute obra baten irakurketan, eta ulertzen dut, baina idazle edo artista modura, uste dut gure ardura gure planteamendua aurkeztea dela.

«Nire esku dagoen guztia egitea idaztea da», esaten du narratzaileak une batean. Teklatua sakatzearen gozamenari, bulkada horri erantzutea. 

Bai, ze azkenean borroka batzuk ere ihesak izan daitezke, egotea denbora guztian besteek esaten dutenari begira, nahiz eta esaten duten hori injustua edo kritikagarria izan. Irakurketa sesgatu horiek identifikatu eta kritikatu bai, baina horrek ez diezazula energia kendu egin nahi duzuna egiteko. Dagokizuna igual beste zerbait da; niri iruditzen zitzaidan behintzat niri zegokidana beste zerbait zela.

«Liburu hau nik idatzi dut, eta, aldi berean, ez»

Sarriugartek sinatu du beste zerbait, baina gutxitan bezain esplizitu egin du zein autore izan dituen bidelagun idazketan, eta, are, haien hitzen pasarte luzeak ere liburuaren parte bihurtu ditu. «Liburu hau bakarrik idatzi dut, eta, aldi berean, ez», esan du horregatik. «Idazle jenioaren figura zalantzan jartzeko modu bat ere izan da. Queer teoriak eta transfeminismoak elikatzen nautela esaten dudanean, halako gauzetan ere ikusten dut». Hauek dira liburua harekin idatzi duten autoreetako batzuk, eta haien ideia bana:

Roland Barthes. «Hasieratik izan da oso inportantea. Bere autobiografia gisa aurkezten duen Roland Barthes by Roland Barthes liburuan esaten du nobela bat bezala irakurri beharko litzatekeela, eta oso ondo ulertzen dut. Ze bere autobiografia modura aurkeztu arren, lana ez da bere bizitza, idazketa bat da, eta hori ja beste gauza bat da beti».

Cristina Rivera Garza. «Desapropiazioari buruzko haren ideia ekarriko nuke; ahots batetik idaztea baina ez aldarrikatzeko ahots hori indibiduo bezala, baizik eta hartatik desjabetzeko, eta ikusteko idaztean ere subjektua nola eraikitzen den besteekin batera. Hibridotzat jotzen den literatura mota baten analisia ere egiten du, esateko nola jotzen diren sailkaezintzat, baina, aldi berean, nola ja pila bat diren».

Lauren Berlant. «Azaltzen du promes batengatik lotzen garela harreman batzuetara, bizitzeko modu batzuetara, ustez horrek zoriontasun motaren bat ekarriko digulakoan. Bestela, pentsa daiteke alineatuta gaudelako dela, edo, besterik gabe, ergelak garela, baina beste zerbait ere egongo da, ez? Baikortasun krudelaren ideiarekin erantzuten dio berak horri».

Jose Esteban Muñoz. «Queertasunetik, utopiaren irakurketa bat egiten du. Harentzat, utopia ez da zerumuga bat, baizik eta orainean dagoen zerbait. Batetik dago esatea: 'Hau ezin da aski izan, mundu hau ez da guk nahi duguna'. Eta aldi berean: 'Nahi dugun mundu hori eraikitzeko lana ez da etorkizuna urrutian irudikatzea, baizik eta gaurtik bertatik horren potentziak eraikitzea'».

Virginie Despentes. «King Kong Teoria-n bere Egidazu larrutan liburuaren harrerari buruz hitz egiten du; nola bihurtu zuten inportantea bera neska bat izatea, eta ez liburua bera. Oso identifikatuta sentitu nintzen, eta esan nuen: 'Hau ja gertatu da eta Virginie Despentesek ja esan du; nik ez dut berriz kontatuko'».