ABEL AZKONA. 'Monumentu bat familiari'
Non: Montehermosoko ur biltegian, Gasteizen. Noiz arte: Irailaren 28ra arte.
Duela pare bat urte Fito Rodrigezek idatzi zuen Arakistainen bidea liburuaren aurkezpenera gonbidatu ninduten Nafarroako Ateneoan, autorearekin batera surrealisten inguruko aurkezpentxo bat egitera. Gogoan dut aurkezpen hura prestatzerako orduan arreta eman zidala liburuari izena eman zion Sonia Arakistainen figurak, eta haren oihartzunak.
Sonia Arakistain (1922-1945) erbestean bizi zen familia errepublikar baten alaba izan zen, Ingalaterrako surrealistekin erlazio zuzena izan zuena. 1945. urtean bere Londresko etxeko leihotik behera bota zen; biluzik eta kale erdian hil zen. Prentsak berehala zabaldu zuen albistea. Hildakoak psikoanalisiarekiko zuen zaletasunari egotzi zion errua bertsio ofizialak, eta haren irudia estigmatizatu zuten.
Kontrara, Ingalaterrako surrealista batzuek askatasunaren aldarri gorentzat jo zuten ekintza hura, eta haren omenezko ekitaldi bat antolatzeko saiakera egin zuten. Nahiz eta azkenean gauzatu ez, saiakera hartatik sortu zen adierazlerik esanguratsuenetako bat Ithell Colquhounek egindako Jauzi ameslariak. Sonia Arakistaini omenaldia (1945) pintura da. Obrak izaera abstraktua du; hondo urdin baten gainean, kolore gorri, hori eta berdeek gorputz baten lurruntzea irudikatzen dute, ezerezaren gainean flotatzen.
Pinturaren konposizioak baino gehiago, Colquhounek ezbehar haren kodeak berrantolatzeko erakutsi zuen gaitasunak eragin zidan gehien. Egia esan, ez nekien nola sailkatu obra hura. Artearen izenean talde batek bizitza bat bereganatzen duen ekintza hotz gisa ulertu behar ote zen? Ala, oro har, mututzen diren esperientziak mahai gainean jartzeko aukera ematen zuen ekintza gisa? Artearen eta bizitzaren arteko loturak eta ez loturak azaleratzen dituen betiko eztabaida.
Antzeko sentipena esperimentatu nuen Abel Azkonak Montehermosoko ur deposituan mustu duen erakusketara gerturatu nintzenean. Mostrak Monumentu bat familiari du izen, eta artistaren biografiaren inguruan ardazten da. Hala, familia egitura hegemonikoek eta ez hegemonikoek haren gorputzarekin izan duten harremana aztertzen du, gehien baliatzen duen adierazpen artistikoa performancea baita.
Ur depositura gerturatzeko bidea ez da ohikoena. Nolabaiteko prestakuntza espazio bat da, azpiko gelan ikusiko dugunaren pistak ematen dituena. Hori da kasu honetan gertatzen dena: arrapaletan behera egin ahala, kantu bat entzuten da. Emakume baten ahots goxoak emititzen duen lo kanta da: «Ixil-ixilik dago, kaia barrenian, ontzi txuri polit bat...».
Goxotasun horrek laguntzen gaitu erakusketaren lehen zantzu bisualekin elkartzen garen arte: urtez urte Abel Azkonaren bizitzara gerturatzen gaituen ardatz kronologiko bat ikusi arte. 1987. urteak ematen dio hasiera horri. 1987an, ama prostituta eta toxikomano bat haurdun geratu zen Iruñean. Haurdunaldia eten nahi izan zuen hainbat aldiz, baina orduko Nafarroako legediak hori ezinezko bihurtu zuen. Azkona 1988an jaio zen, ama izan nahi ez zuen emakumeak abandonatu zuen urte berean; 2023an elkar ezagutu zuten. Tarte horretan, artistaren bizipenak krudelak dira: abandonua, prostituzioa, abusuak, harrera etxeak, etxegabetasuna...
Lo kantaren xamurtasuna zedarritzen duen ardatz hori atzean utzi eta gero, erakusketa aretoan barneratzeko momentua iristen da. Azkonaren ibilbide artistiko osoa zeharkatzen duen gorpuztasunaren garrantziaren adierazle nagusia, pertsonaia historikoen omenez jartzen diren plaka inauguralen simulazioan aurkitzen da. Bertan honakoa irakur daiteke: «Hemen jaio zen Abel Azkona soilik Abel zenean. Haren amak, maitasun ekintza gisa, jaio ez zedin borrokatu zuen. Kontzebitu gabeko hiru aborturen ondotik, Azkonak gorputz eta objektu politiko gisa bizirauten du».
Mostra espazio ireki batean antolatzen da, eta Azkonaren familia ez-hegemonikoaren adar guztiak jasotzen ditu. Horretarako, artistaren existentziaren parte diren dokumentu ugari aurkezten dira —argazkiak, marrazkiak, salaketa orriak—, bere bizitza bera erreal bihurtzen duen artxibo modura. Horiekin batera artistaren performanceak biltzen dituzten hainbat ikus-entzunezko daude, bere presentziaren eta ez-presentziaren arteko tentsioak sortuz.
Hots, elementu guztien gainetik espazio osoa betetzen duen hotsa da Azkonaren ahotsa, semea ezagutu ostean elkarrekin egindako performancearen erreprodukzioan hari bere bizitza xehetzen diona. Gizarteak esleitu zion maskara zitalaren atzean dagoena erakusten diguna, eta, zitala baino, egiturazko biolentzia ezberdinen haragizko gainazala dena.
Testu honen hasieran azaleratu dizuedan hausnarketara bueltatuz, beste oroitzapen bat datorkit gogora. I.-k galdetu zidan nola izan zitekeen gure inguruan ikuspegi baztertzaileak azaltzea, batez ere egitura egonkor baten parte ginela kontuan hartuta. Arazoa hortxe dago, esan nion, egiturak baztertzaileak direlako eta horietatik kanpo geratzen den oro ikusezin bihurtzen delako askoren begietan. Azkonak berak agerian uzten duena, preseski, bere gorputzaren eta artxibo pertsonalaren bidez eraikuntza horien kanpoko kontraerrelatoak ikusarazten baititu, haien artifizialtasuna agerian utzita.
