«Ikaragarria da oraindik garaikide izatea, hain antzinako medioekin»

Autorretratu bat da. Bi erloju biribil ditu estudioko ate gainean Jesus Mari Lazkano margolariak (Bergara, Gipuzkoa, 1960): eguerdiko ordu batean ditu orratzak batak, eta arratsaldeko seietan besteak. Eta hor doa sortzailearen bizitza. «Bertako eta New Yorkeko orduak dira. Oso garrantzitsua da erreferentziak ez galtzea, zeren gu hemen baikaude; Euskadi da hau, elkarrizketa bat izaten ari gara, baina mundua oso zabala da, eta jendea beste gauza batzuk egiten ari da une honetan. Erloju horiek dira gogoratzeko ez gaudela bakarrik». Erdiz New Yorken eta erdiz Busturiko San Bartolome auzoan egiten du urtea, eta bi ordutegi horietan dabil haren sorkuntza 2012az geroztik. Bestelako ideiez, bestelako jendez eta bestelako diziplinez zikintzeko darabil hiriko erlojua; eta ideia horiek bere barneko iragazkitik pasatzeko herriko denbora. Horretan dabil orain, kanpoan eguzkipean gainezka dirudien Urdaibaiko naturarekin kontrastean, ia hutsik dagoen pabiloi batean. Bi koadro ditu soilik ezkerrean: airean flotatzen dauden mendi elurtu erabat errealistak ageri dituena bata, Donostiako Musika Hamabostaldirako kartelekoa bestea. Mahai eta aulki zuriak erdian, eta koadro sorta bat eskuineko paretan, bizkarrez, marrazkiak hormarantz. Ezer gutxi, eta, halere, gehiegi. «Elementu gehiegi daude orain. Erabateko isiltasuna behar dut. Irudiaren higiene bat behar dugu. Egunero gabiltza milaka irudi jasotzen, eta garbitu beharra dago hori dena. Kailu bat atera zaigu begietan».

Eraikin huts baten koadro errealistaren bat espero nuen, egia esan, baina atea ireki, eta flotatzen dauden mendiak topatu.

Bai, gauza hauek guztiak New Yorken atera dira. Urte asko eman ditut arkitekturarekin lanean. Baina arkitektura lantzen duzunean, informazio asko ematen duzu: eraikina zer garaitakoa den, nork egin duen... Momentu honetan informazio hori isiltzea erabaki dut. Naturara bueltatu dut begirada. Nire ibilbidean beti egon da mugimendu pendular bat arkitekturatik naturara. New Yorken eman nuen naturarako azken mugimendu pendular hori. Handik bueltatu nintzenean, jende gehienak espero zuen hango eraikinak margotuko nituela, baina kontrakoa izan da. Orain, askoz lasaiagoa da nire lana, dramatikoagoa, eta elementu surrealista batzuk ere baditu. Mendiak flotatzen, zuloak itsasoan...

Erromantikoak eta surrealistak uztartu dituzula dirudi. Caspar David Friedrich eta Rene Magritte nahasi bazenitu bezala.

Halako zerbait. Alde batetik, elementu sublimea paisaian, eta beste aldetik, oso elementu arraroak, surrealistengandik ateratakoak. Nahi dut paisaia polit bat paisaia dramatiko bihurtu. Ze mendi polita, ze lasaitasuna, zelako argi epela, baina bat-batean ohartzen zara mendi horiek airean daudela eta harridura sortzen zaizu. Zirikatu nahi dut ikuslea. Ea jendeak zer erreakzio daukan. Zer da itsasoko zulo hori? Posible da? Eroriko naiz? Krisi puntu batera eraman nahi dut ikuslea.

Arkitekturarena kolpe bat izan zela esana duzu maiz. Bergaratik Bilbora joatea shock moduko bat izan zela zuretzat. Gisako krisiren batek eraman zaitu berriz natura soilik irudikatzera?

Ez. Mendizalea izan naiz beti, eskalatzailea, eta orain nabigatzen ere ikasi dut. Niretzat, natura oso presente dago beti. Gainera, niretzat Euskal Herria da natura. Zergatik gara garen modukoak? Bertan bizi garelako. Itsasoa, mendiak, bailarak, meteorologia... Horrek nortasuna eratzen du. Lurraldea, paisaia, hemengo argia, hemengo topografia... horiek dira nire materiala. Ni hemengoa naiz; ni hemen bizi naiz, eta nik horrekin lan egiten dut. Gero, hori bestelako begirada batez transforma dezaket, mugitu, eraldatu, ebaki, aldatu, baina hori da nire lehengaia. Horrelakoak gara, eta harro egon behar genuke. Eta gainera, hori da mundu honetan irauteko dugun modu bakarra. Ez gara ez hobeak, ez okerragoak; desberdinak gara, eta mantendu eta defendatu behar dugu diferentzia hori. Niretzat hau da ederra. Hau da... Hau da... Hau ni naiz.

Giza figurarik ez oraingo koadroetan ere. Zure eskola urteetan landuko zenituen, ezta?

Bai! Marrazki asko egina naiz. Pentsatzen dut beharrezkoa dela hori, eta ikasteko onena figurak dira, baina gero, koadroetan, ez dakit zergatik, baina ez daude. Noizbehinka sartzen dut elementu txikiren bat. Joan zen udan, Altxerri galerian egindako erakusketan, banuen halako mendi handi baten koadro bat, eta izkinan margolari bat zegoen mendirako jantzita, arnesarekin, segurtasun neurriekin eta abarrekin, baina baita margotzeko asto batekin ere. Jolas hori hor zegoen. Nik uste dut orain askoz libreago sentitzen naizela. Hasieran, neure ildo artistikoari lotuago nengoen. Oraintxe, oso libre sentitzen naiz edozer margotzeko.

Ia badirudi pintoreari marka izateko eskatzen zaiola, ezta?

Bi mundu daude. Artistaren mundua bata: zer pasatzen den bere buruan, estudio barruan, lanean ari denean... Eta beste mundua da zer esaten duten kritikariek, jendeak, historialariek... Bi mundu horiek ongi moldatzen dira batzuetan, eta beste batzuetan ez dute inolako zerikusirik.

Irakurria dizut 80ko hamarkadan nahiko bakarrik sentitu zinela, Euskal Herrian bestelako ildo artistiko bat zelako nagusi.

Bai, egia da; hala izan zen. Urte batzuk izan ziren, baina hori jadanik kontu zaharra da, eta gaindituta dago. Nik uste dut gaur egun gizartea eta artistok ere irekiagoak garela eta dena ahal dela egin.

Orduan hala-hola begiratzen zizutenen errespetua sentitzen duzu orain?

[Barre egin du] Hori ez dakit. Haiei galdetu beharko diezu.

Orain eroso zaude, beraz.

Bai, bai, bai. Aspalditik. Nik beti eduki dut garbi zein den nire bidea, eta uste dut arrazoiak baditudala pozik egoteko. Izan ere, jendeak estimatzen du nire lana; kanpoan ere erakusketa mordoa egin dut, eta jendeak ongi hartu ditu nire koadroak. Niretzat oso garrantzitsua izan da kanpora irtetea, eta ez bakarrik hemengo jendearen onarpena jasotzea edo espero izatea, baizik eta kanpoko jendearen kontraste hori ere lortzea. Ni beti ibili naiz kanpora joaten horregatik. Txinara, Italiara, AEBetara... Kontua da bakoitza libre izatea eta bakoitzak bere nortasuna aurrera eramatea. Mila modu daude horretarako.

Arte Ederren Museoko erakusketako katalogoan dator zure esaldi hau: «Abangoardiez egin genuen irakurketa pobre eta lerratuak nahasi egin gintuen».

Oso gazteak ginen, eta orduan oso informazio gutxi genuen. Oso ortodoxoak ginen. Askatasuna ikasi egin behar da, eta, gazte garenean, oso erradikalak izaten gara. Oso erradikala zen abangoardiez genuen irakurketa. Hau, hau eta hau, eta hortik kanpo ez zegoen ezer. Hori uste genuen, baina, noski, hortik kanpo mila gauza zeuden. Zerrenda ofizialetan ez dauden artista sakon eta interesgarriak badaude, eta denborarekin joaten zara horiek ezagutuz. Errealitatea oso likidoa eta oso konplexua da, baina orduan informazio gutxirekin hasi ginen: bidaia gutxi, erakusketa gutxi, eta aktibitate artistikoa ere gutxi, eta oso era zurrunean ulertzen genuen dena. Historialariek gidatuegi zuten gure begirada; ez zen artista begirada gurea. Denborarekin ikasi dugu.

Zuk zeuk muntatzen dituzu zeure erakusketak, komisariorik gabe. Zergatik?

Nik dakit gehien nire obrari buruz. Bestalde, nire erakusketek beti izaten dute elementu pedagogikoren bat. Ez ditut soilik amaitutako piezak erakusten. Beti jartzen dut zirriborroren bat, marrazkiak, bideoren bat... Erakusketetan, saiatzen naiz neure historia erakusten, eta, horretarako, nik ez dut beharrezko ikusten kanpotik datorren komisariorik. Egia da eskainiko duela begirada freskoago eta urrunago bat, eta akaso egingo dut hurrengo erakusketa komisario batekin, baina, oraingoz, horrela egin ditut, eta ni, eroso. Milaka erakusketa eta milaka museo ikusi ditut, eta hori da gure mundua. Artista ez da bakarrik ohartzen zintzilik dagoen koadroaz, baizik eta haren kokapenaz, markoaz, inguruan dituen elementuez... Komisarioek badakite hori, noski, baina ez dut uste jakintza hori soilik komisarioena denik. Artistok ere hitz egiten dugu hizkuntza hori.

Bilboko Guggenheim museoak badu hurrengo 20 urteetarako hitzarmen berria. Urdaibai aipatu gabe, baina Urdaibaiko Guggenheim museoaren proiektuari egiten zaio erreferentzia hor. Zu izan zinen proiektu hartaz hitz egiteko deitu zuten euskal artista bakarra, eta beti haren alde egin duzu.

Ni ados nago proiektu horrekin.

Alde zaude oraindik, beraz?

Bai, bai. Proiektua oso berezia izan daiteke. Asmoa ez da eraikin enblematiko bat egin eta inguru honetan sartzea, meteorito bat balitz bezala. Lurraldean barreiatutako proiektu bat izatea litzateke ideia, halako zirimiri baten modura. Gauza asko egitea, ez potenteegiak, eta leku askotan. Zentro bat egin beharko da, eta ez dakigu nolakoa izango den, baina nik uste dut oso eraikin isila izan beharko duela. Hori ahal da egin, edo ahal da eztabaidatu, baina nik uste dut paisaia, lurraldea eta ingurua kontuan hartuta ahal dela egin zer edo zer berezia.

Baina baditu kritikak ere.

Jende asko erakarriko duela da kritika nagusia, baina urtean 200.000 pertsona erakarriko balitu ere, zer? Gernikan, urriko azken ostiralean bakarrik, milaka pertsona elkartzen dira egun bakarrean, eta hori txalotu egiten du jendeak. Hondartzetara ere jendetza joaten da, eta horretaz ez dugu kritikarik egiten, ezta dena zikin geratzen denetan ere. Nik nahiago dut kulturaz jantziagoa den jendea poliki-poliki hurbiltzea urte osoan zehar. Gainera, etorriko den jendeak erosahalmen handixeagoa izango du, eta hori ona izango da Urdaibairentzat. Gauzak ongi egiten badira.

Turismoa aipatu duzu, baina zer irabaziko luke arte munduak?

Orain arte, museoak izan dira obra amaitua erakusteko balio duten leku gutxi gorabehera neutroak. Nire ideia da prozesuentzako museo bat sortzea. Eredu horretan, bisitariak aukera izango luke obra amaitu gabea ikusteko, tailerrak ikusteko, artistekin harremanetan jartzeko... Hori zen nire ideia. Baina ez bakarrik artistak. Baita ere idazleak, zientzialariak, arkitektoak... Jendea nahastea da asmoa, nahastea prozedurak, nahastea begiradak...

Zikintzea.

Hori da. Bizitza gero eta konplexuagoa da, eta konplexutasun hori agertu behar da museoetan ere. Nahastu behar dira alorrak. Hori da ideia. Museo moderno bat izan behar du, baina ez koadro modernoak zintzilikatzen direlako, baizik eta prozesu modernoak erakusten direlako. Horretarako, ez duzu behar kristoren eraikina eta kristoren espazioa.

Deigarria zait hori. Zikintzeaz mintzo zara, baina zure koadroetan ahalik eta garbien agertzen saiatzen zarela esango nuke.

Konplexutasunetik hel daiteke sinpletasunera. Kontzeptua da garrantzitsuena niretzat. Mendiak agertzen diren, ibaiak, etxeak... hori berdin zait; buruan zer pasatzen den inporta zait. Munduan egoteko duzun modua nola bihurtzen den irudi. Nire ustez, pintura ez da soilik ikusten dena, baizik eta atzean zer gertatzen den ere, eta horra ailegatzeko atea emozioak dira. Ni emozioarekin saiatzen naiz ikuslea harrapatzen, baina jendea harrapatzea ez da erraza. Milaka irudi jasotzen ditugu egunero: irudi super kitzikagarriak, super dirdiratsuak, super argitsuak... Horren kontra zer edo zer egitea oso-oso zaila da. Zentzumenak itzaltzen gabiltza; oso saturatuta daude. Egoera horretan norbait harrapatzea koadro batean, opakua den eta geldi dagoen irudi batean hamar segundoz, hori da... hori da garaipen bat! Milaka irudi eder daude. Milioi bat paisaia eder aurki ditzakezu Interneten, bilaketarik txikienarekin. Baina ikaragarria da nola lor dezakezun hain medio pobreekin, hain medio antzinakoekin oraindik ere garaikide izatea, eta nola bultza dezakezun ikuslea bere buruarekin gertatzen ari denari buruz gogoeta egitera. Ez da erraza, baina hori lortzeko bidea dira emozioak; zeren oraindik, oraindik behintzat, humanoak baikara.