Ikusezintasunaren tripak

Baginen, bagara. Emakume artistak: ikusgarritasun(ez)aren logikak. Parentesi arteko ukazio horri begira dago Donostiako San Telmo museoak ireki berri duen erakusketa. Nola museo eta bilduma publikoek ez dituzten historikoki emakume artisten lanak bildu, nola ez diren maiz lehen mailakotzat hartu, nola heldu garen gaurko egunetara haiek ia ezagutu gabe, ez haien izenak, ez haien lanak. Bi urteko lana eskatu die Haizea Barcenilla eta Garazi Ansa komisarioei —BERRIAko arte kritikariak ere badira— museoak egindako proposamena taxutzea, eta, oroz gain, egiteke dagoenaren dimentsioaz ohartzeko balio izan diela aipatu dute. Barcenilla: «Asko dira bildutako artistak, baina inolaz ere ez denak. Orain pixka bat gehiago ezagutzen ditugu, baina sakonean gutxi; hain gutxi ikertuak izan dira, sekulako ahalegina eskatzen du, bi urtean bi lagunen artean egiteko ezinezkoa». Horregatik, erakusketan proposatutako izenak eta ildoak garatzeko deia egin dute: «Artearen historiak partekatua eta askotariko ahotsez idatzia izan behar du, eta, ahalegin handi eta bateraturik ez badago, ezingo da erakutsi Euskal Herriko artearen historian dagoen ugaritasuna». Martxoaren 13ra arte izango da ikusgai erakusketa, jarduera paralelo ugarirekin.

Argi utzi dute komisarioek: ez dute emakume artisten ikusgarritasuna bakarrik bermatu nahi izan, haien lanak historikoki ikusezin zerk egin dituen bistaratu eta galderetan sakondu nahi izan dute. San Telmo museoko eta Gordailuko bildumak baliatu dituzte horretarako, baita Kutxa fundazioaren zenbait obra ere. Handik hartu dituzte 1969-1982 urte bitartean egin zen Pintoras de Guipúzcoa lehiaketako lanak;lehiaketa hura egitasmo garrantzitsua izan zen orduko emakume artista askoren ibilbidean.

Komisarioez eta Susana Soto museoko zuzendariaz gain, erakusketaren aurkezpenean izan dira Eneko Goia Donostiako alkatea, Harkaitz Millan Gipuzkoako Kultura diputatua eta Bingen Zupiria Eusko Jaurlaritzako Kultura sailburua, eta beste hainbat artista ere. Zupiriak aipatu du parekidetasunaren helburua kultur politiketara «berandu» iritsi dela, eta azpimarratu du Baginen, bagara erakusketak eta Artiumeko programazioak edota Guggenheimen egunotan ikusgai dagoen Emakumeak abstrakziogile erakusketak norabide horretan egiten dutela «presio»: «Presiorik ezean, oso zaila izaten da ezkutukoa argitara ateratzea».

Ildo bertsutik, Sotok ere euskal arte sisteman gertatzen ari den «mugimendu zabalago baten barruan» kokatu du erakusketa: «Museo ugari ari dira euren bildumetan dauden emakume artisten obrak argitara ateratzen. Eta kuriosoa da, gure bildumetan izan arren, zeinen ezezagun egiten zaizkigun. Askori ez genien aurpegirik ere jartzen, alderantziz nekez gertatzen zaiguna». Luzea da oso artisten zerrenda: Rosa Valverde, Maite Rocandio, Inocencia Arangoa, Victoria Malinowska, Marta Cardenas, Dora Salazar, Irene Lafitte...

Erakusketaren ezaugarririkbehinena haien piezak bilatzea ez, jada bildumetan zeudenak aztertzea izan dela nabarmendu du museoko zuzendariak, eta zehaztu du azken bi urteetan erosi dituzten obrak direla orain ikusgai jarri dituztenetako asko. «Horrek aukera eman digu artista hauen tailerretara eta beren kezketara hurbiltzeko. Museo eta bilduma publikoek gizarte bat zer izan den islatzen dute, eta, gaur egun, gure gizarteak ezin du onartu gure museoetako bildumak parekideak ez izatea».

'Baginen'-etik 'Bagara'-ra

Handia da erakusketa, eta lau atal nagusitan egituratu dute, bisitariak sigi-saga zeharkatzeko moduan —dokumentazioko materiala erakusten duten trantsizioko txokoak ere ipini dituzte—. Baginen hitzaren azpian, museoek eta euren bildumek arte sisteman betetzen duten rolaz eta funtzioaz gogoeta egiteko baliatu dute lehen zatia. Informazio teoriko gehien biltzen duena da, eta XX. mendean bidea urratu zuten zenbait emakume artista ere nabarmendu nahi izan dituzte. Hor daude, halaber, Pintoras de Guipúzcoa lehiaketatik pasatutako zenbait lan.

Emakumeen presentzia izendatu dute bigarren atala, eta autorrepresentazioari eta gorputzari lotutako obrak jarri bertan. Barcenilla: «Oso interesgarria egin zaigu ikustea nola erretratatzen zuten beren burua: islatzen dute pintore gisa konfirmazio beharra zutela». Gorputzaren kasuan, nabarmendu nahi izan duteEsther Ferrer aitzindariaren ondotik 1990eko urteetan gertatu zen gorputz irudikapenaren «eztanda», feminismoa tarteko.

Hirugarren atalean, Sistemaren arauak izenekoan, historiografiak eta kritikak emakumezkoen lanak irakurtzeko erabili izan dituen hainbat kategorizazio aztertu dituzte. Femenino eta maskulino, esaterako. Ansa: «Emakumezkoen lanak femenino hitzarekin lotu izan dira kolore pastelagoak, pintzelkada lauagoak... zituztelako, eta kategorizazio hori zerbait negatibo gisa erabili izan da. Aldiz, hori berorigizonezko artistek egitea poetikotzat, lirikotzat... ulertu da. Zalantzan jarri nahi genituen termino horiek nola ekartzen duten gero lan batzuk goi mailakotzat jotzea,eta beste batzuk bigarren mailakotzat». Profesionaltasunaren inguruan galdetu, eta bi izen ere berreskuratu dituzte atal honetan: Maria Paz Jimenez artista, zeinak oihartzun nabaria izan zuen bizi artean, eta Maya Agiriano kritikaria.

Laugarrenean, berriz, historiografia berriak marrazteko zenbait lerro proposatu gura izan dituzte: 1970-1980ko figurazioan, 1980ko lengoia geometrikoan eta 1990eko adierazpide berrietan arreta jarrita. 80ko urteei lotzen zaien eskultura zurrrunaren irakurketa, esaterako, Maria Luisa Fernandez eta Elena Mendizabalen lanek nola aberastu duten azaldu dute, besteak beste.

Erakusketa amaitzeko, azkenik, diskurtsoz aiseago datorren eremu bat prestatu dute komisarioek, hainbat belaunalditako emakume artistaren lanak elkarrizketan jarriz. Bagara deitu dute.