Iluntasun betean, Gaua gauekoentzat esan zaharra argi entzuten hasi, eta, apurka-apurka, haizearen zurrumurru bihurtzeraino transformatuko den zurrunbiloak ematen dio abiapuntua Gaua filmari. Errementari eta Irati filmen ostean, hirugarren lan luzea du Paul Urkijo zinemagileak (Gasteiz, 1984). Yune Nogueiras, Ane Gabarain, Elena Irureta eta Iñake Irastorza aktoreak ipini ditu rol nagusietan, eta beldurra eta sineskeria askatasunerako esparru bihurtu.
Bihar estreinatuko da Gaua zinema aretoetan, baina lehenagotik ere erakutsi duzu, besteak beste Sitgesko Nazioarteko Zinemaldian eta Donostiako Fantasiazko eta Beldurrezko Zinemaren Astean. Zer sentsazio izan duzu lehen erakustaldi horietan?
Ona, lanak oso harrera polita izan du. Egia da Sitges-ekoa generoko jaialdi bat dela, eta bertako jendeak film asko ikusten dituela. Oso kritikoak izaten dira, baina, kasu honetan, bai kritikariek eta bai ikus-entzuleek erreakzio politak izan zituzten. Euskal Herrira etorrita, Donostian proiektatu zuten urriaren 31n, eta gauza bera, erreakzio politak ikusi genituen. Egia esateko, hemengoak beldur handixeagoa ematen du. Nire filmak euskal mitologian oinarrituta daudenez, ezin jakin jendeak nola hartuko dituen. Bakoitzak bere imajinarioa du, eta, gainera, denok gara filologo, antropologo eta abar. Beti entzuten dituzu komentarioak, baina gehiengoak bere egin du filma, eta erreakzio ederrak izan dira.
Zure filmak sinbolismo handia du, baita gauak berak ere. Zer da zuretzat gaua, eta zer Gaua?
Niretzat, gaua momentu bat edo espazio bat da, non ezberdina, ez-normatiboa edo ulertua ez dena babestu daitekeen. Ezberdina bazara, argitan seinala zaitzakete, baina, gauaren altzoan, babestu zaitezke. Eta hor, munstroak, sorginak eta gure imajinarioan beldurgarriak diren pertsonaia horiek guztiak daude. Beti izan diogu beldurra gauari, hor zeudelako otsoa, heriotza eta abar, eta ez delako gure lekua. Baina, era berean, horregatik bilakatzen da askatasunerako espazio.
«Beti izan diogu beldurra gauari, hor zeudelako otsoa, heriotza eta abar, eta ez delako gure lekua. Baina, era berean, horregatik bilakatzen da askatasunerako espazio»
Gauekok transformismo handia du filmean. Bestalde, marrazki asko egiten dituzu filmetarako. Bat etorri al dira efektu bereziz lortutako pertsonaia horiek eta arkatzez paratutako zure irudiak?
Sortze prozesuan aldaketak izaten dira beti, finean filmak agintzen du eta. Batzuetan, buruan zeneukana aldatu egin behar duzu ezinbestean. Gauekoren kasuan, oso pertsonaia organikoa da, eta forma asko hartzen ditu, hala nola otsoarena, hontzarena, heriotzarena eta basoaren iluntasunarena. Beti imajinatu dut Gaueko halako erraldoi ibiltari bat izango balitz bezala, oso altua, zuhaitzekin eta era berean ilargiaren argiarekin nahasten dena. Otsoaren ideia ere hor dago, beti izan baitu lotura estua gauarekin. Beraz, horiekin guztiarekin jolastu nahi izan dut, baita Kattalin pertsonaiak bizi duen egoerarekin ere. Kattalinek baserritik alde egitean segika duen forma edo itzala Pello senarrarena da. Emakumeak gauean bat-batean gizon bat ikustean sentitzen duen beldurrari estuki lotuta ere ikusten dut hori, hau da, gizartean daukagun biolentzia estruktural horri lotuta. Beraz, bada halako hausnarketa bat Gauekoren figura dela eta.
Beldurra da ardatza, baina esana duzu gaueko munstro horiek eder eta berezi azaltzen saiatu zarela. Akelarreko Akerbeltz, esate baterako, emetuta ageri da. Zergatik?
Beti maite izan ditut munstroak. Beti pentsatu izan dut haien maskara izugarriaren atzean badela bihotz bat, eta enpatiara eraman naute. Hor badago zerbait izututa, eta horregatik da munstro. Izugarriaren atzean edertasuna bilatzeko joera dut. Iluntasunean daude argirik ederrenak, eta argitan daude iluntasunik izugarrienak. Hori alde batetik, baina antropologikoki ere badago hausnarketa bat. Inkisidoreek gezur handiak zabaldu zituzten akelarrearen eta Akerbeltz figuraren inguruan, eta hemen ez zegoen sekta satanikorik, ez zuten txortan egiten deabruarekin edo akerraren formarekin, eta ez zuten haurrik jaten… Logika minimo bat baldin baduzu, badakizu hori guztia gezurra dela eta jazartzeko asmatu zutela. Baina agian badago zantzu pagano bat-edo: historialariek diote Europa osoan akerraren eta jainko adardunen figura ugalkortasunaren irudiari eta ilargiari lotuta daudela antropologikoki. Eta badago errima bisual bat adarren eta ilargiaren formaren artean. Adar oso zahar batzuetan ba omen dago neandertalek egindako ilargi hilabetekari bat. Gai polit bat dago hor.
Niretzat Akerbeltzek basatia, natura, ugalkortasuna irudikatzen du, eta hori ezin da izan arra bakarrik.
«Niretzat Akerbeltzek basatia, natura, ugalkortasuna irudikatzen du, eta hori ezin da izan arra bakarrik»
Emakumeak eta bazterrekoak ahaldundu dituzu, eta sorgin gaiztoak omendu. Zer dago horren atzean, errebeldia, mendekua, iraganean gertatu dena arbuiatzea?
Sorginak, nahiz eta beldurgarria izan, statu quo-aren aurka altxatzen den emakume indartsu bat irudikatzen du, eta feminismoak bere egin du. Lehengo mendearen erditik aurrera datorren kontua da, eta mundu horretan jaio naiz ni. Gure sorginen iruditeria fantastiko bati buruzko pelikula bat egiten badut, hori hor egongo da. Baina instintiboki atera zait horrela, eta uste dut horrela izan behar duela.
Esan duzun gisan, herritar oro da filologo edota antropologo, eta euskal mitologiak aparteko erakargarritasuna du. Zergatik?
Oso maitea dugu gai hori, bai. Herri bakoitzak badu bere ikonografia, eta baditu bere kondairak. Zorte handia izan dugu Jose Migel Barandiaranen pareko figurak izan ditugulako, eta erregistro oso handia dugulako gai horretan. Espainiako Estatuko beste zona batzuetan ez dute halakorik, eta jende askok nabarmendu izan dit gabezia hori, esate baterako Valentzian. Euskal Herrian, ahal izan dugun neurrian, gure kultura defendatu dugu, eta gauza horiek mantentzea lortu da.
Bestalde, egia da kondairak eta mitoak oso erakargarriak direla, hain justu, ez direlako iraungitzen, eguneratu egiten direlako kontatzailearen garaiko filtroaren arabera. Kondairak mantentzen dira bere sinboloak transformagarriak direlako beti, eta edozein garai islatzeko gaitasuna dutelako. Uste dut horregatik maite dituela jendeak: Basajaun ikusiz gero, badakigu naturaz ari garela hizketan. Aspaldiko artzainek harengan pentsatzen zuten, artaldeak bezala basoak ere zaintzen zituelako. Gaur egun, industria zibilizazio globalizatzaile honen kontrako pertsonaia da Basajaun, eta ekologiari lotuta ageri da.
«Egia da kondairak eta mitoak oso erakargarriak direla, hain justu, ez direlako iraungitzen, eguneratu egiten direlako kontatzailearen garaiko filtroaren arabera»
Ahozkotasunari garrantzi handia eman diozu. Esamesak, zurrumurruak, biraoak, legendak, ipuinak… Denetarik dago Gaua-n.
Sorginkeriari lotuta esaldi, birao eta errima asko ditugu, eta polita iruditzen zitzaidan hori guztia filmaren testuran sartzea. Esaera horietatik asko oso indartsuak dira, bai eta oso ezagunak ere. Sorginkeriari lotutako ipuin eta esanei eginiko omenaldi bat da lan hau.
Curriculum oparoa duen jendea jarri duzu aktore lanetan. Izan al da pertsonaiarik edo aktorerik kanpo gelditu zaizunik?
Ez, bat ere ez. Lortutakoa amets bat izan da, eta, nire ustez, oso borobila gelditu da aktore taldea. Yune Nogueirasek bere lehen protagonista rola izan du Gaua-n, eta lan izugarria egin du. Akelarre filmetik ezagutzen nuen, eta, gidoia idazten ari nintzenean, harekin akordatu nintzen, oso begirada indartsua du eta, eta pertsonaiaren arkuan oso aproposa iruditzen zitzaidan. Hasieran, emotiboagoa da, eta ahulagoa, baina, bat-batean, jainkosa bihurtzen da ia, indarrez betea. Filmaketa oso gogorra izan zen: gauez egin zen, lokalizazio errealetan; jende gogorra behar izan dugu bai talde artistikoan bai talde teknikoan, eta Yune paregabea izan da alde horretatik. Gozamena izan da harekin lan egitea.
Beste hiru mitikoei —Ane Gabarain, Elena Irureta eta Iñake Irastorza— ez nien castingik egin, jakina, nola egingo nien ba nik haiei castinga! Bildu ginen hiru horiek, Yune eta bostak, eta «ez dakit zuek nahiko ote duzuen, baina nik zuek nahi zaituztet», esan nien. Garbitokiaren lehen sekuentziako eskaleta irakurri genuen, eta egundokoa izan zen, oso dibertigarria, oso barregarria, sekulako kimika zegoen. Gainera, haiek nahiko sorgintxoak dira, egia esanda.
Erika Olaizolak argia eman dio Maritxu pertsonaiari, eta Elena Urizekin lan eginda nengoen Irati-n; izugarri maite dut, ia familiakoa dut. Manex Fuchs, Jon Jauregi, Laura Iturregi… Denekin aritu naiz oso gustura. Eta Xabi Lopezek maskulinitate toxikoa gorpuztu du: matxismo estrukturalaren irudia da. Emaztea maite du, baina oso gaizki tratatzen du.
«Xabi Lopezek maskulinitate toxikoa gorpuztu du: matxismo estrukturalaren irudia da. Emaztea maite du, baina oso gaizki tratatzen du»
Elias Garcia ere hor da, maskaren atzean.
Pertsonaia mitologiko guztiak haragitu ditu, protesi guztiak eraman behar izan ditu. Nire betiko laguna da Elias, eta aktorea ere bada. Oso gustura egin ditu pertsonaiak, eta kontuan hartu indarra eta pazientzia behar direla rol horietan. Makillajean zazpi ordu eman eta gero, jardun osoa egin behar mozorro horrekin, zenbaitetan sekulako kaskoarekin, animatronikarekin eta trikimakoekin. Oso lan zaila da, baina euskal mitologiaren maitale handia da, ni bezala.
